Iran walczy o życie. Koronawirus i mordercze sankcje

Kto jeszcze pamięta, jak zaczynał się 2020 rok na Bliskim Wschodzie i jak bardzo obawialiśmy się, że zabójstwo Ghasema Solejmaniego zapoczątkuje eskalację przemocy na wielką skalę? Dziś ojczyzna „Generała Cienia” trafia na czołówki mediów niemal wyłącznie w kontekście pandemii. Koronawirus zabił w Iranie, według obliczeń z 21 marca, 1556 osób, i zabija dalej. Nie dokonał tego dzieła zniszczenia sam.

W ciągu każdej godziny w Iranie koronawirusem zaraża się 50 osób, co 10 minut ktoś umiera – to ocena teherańskiego Ministerstwa Zdrowia; według Światowej Organizacji Zdrowia ich wyliczenia i komunikaty i tak mogą być zaniżone. Badacze z Uniwersytetu Technologicznego w Teheranie pokusili się o stworzenie, przy pomocy komputerowego symulatora, scenariuszy dalszego rozwoju sytuacji. W tym najbardziej optymistycznym szczyt zachorowań miałby przypaść około 25 marca, a liczba ofiar śmiertelnych utrzymać się na poziomie ok. 12 tysięcy. W najgorszym szczyt wypada pod koniec maja, a zgonów może być nawet 3,5 miliona. I właśnie katastroficzny wariant rozwoju wypadków jest bardziej prawdopodobny, bo ten pozytywny, według specjalistów, mógłby zaistnieć dzięki trzem czynnikom: wprowadzeniu rygorystycznej kwarantanny wszędzie tam, gdzie ryzyko zarażenia jest wysokie, pełnemu podporządkowaniu się przez obywateli zaleceniom władz i wystarczającej dostępności leków, zabezpieczeń, preparatów odkażających i sprzętu medycznego. Spełniony nie jest żaden z warunków.

W najwcześniejszych relacjach z dotkniętego chorobą Iranu akcentowano aspekt pierwszy, niedocenienie znaczenia społecznej izolacji, zwłaszcza odmowę odwołania zbiorowych modlitw w meczetach. Faktycznie, to święte miasto szyitów, Ghom ze swoim meczetem Fatimy i innymi otwartymi przez całą dobę świątyniami, stało się epicentrum epidemii. Jak plastycznie opisuje polska iranistka Jagoda Grondecka, w sanktuarium, przy grobie siostry ósmego imama Alego ar-Ridy „stłoczeni, dosłownie wchodzący jedni na drugich wierni przeciskają się, by choć przez chwilę złapać – a najlepiej pocałować – odgradzające grób kraty. Kobiety często głośno zawodzą i łkają. Według przypowieści każda wylana łza to jedna perła do odbioru u bram raju”. Imamowie opiekujący się świętym miejscem w pierwszych reakcjach z oburzeniem odrzucali możliwość zamknięcia meczetu, jako rażący dowód niewiary; więcej, wprost zachęcali, by przychodzić do niego po uzdrowienie. Dopiero 16 marca władze Republiki Islamskiej zdołały przekonać duchowieństwo, że nie ma innego wyjścia, jak tylko zakazać wstępu do meczetów i zawiesić uroczyste modlitwy piątkowe. Następnego dnia znaleźli się wyznawcy tyleż konserwatywni, co zdezorientowani, którzy dzień po zakazie usiłowali sforsować zamknięte bramy meczetu Fatimy oraz równie znaczącego sanktuarium w Meszhedzie, ale imamowie nie ustąpili. Sprawa stała się za poważna: wśród śmiertelnych ofiar wirusa są wysocy rangą szyiccy duchowni i politycy, w tym parlamentarzyści, zachorowała wiceprezydent Masume Ebtekar, przez co w pewnym momencie obawiano się o zdrowie samego prezydenta Hasana Rouhaniego.

Rouhani chory nie jest i regularnie pojawia się w mediach, starając się tyleż uspokajać obywateli, co ratować własną pozycję polityczną; zanim pandemia stała się w Iranie tematem nr 1, jego konserwatywni przeciwnicy wygrali wybory parlamentarne i szykowali się do ostatecznego przeformatowania sceny politycznej pod swoje dyktando. Mieli wszelkie szanse powodzenia, wszak reformistyczna wizja otwarcia na świat i uzdrowienia gospodarki dzięki ożywieniu wymiany handlowej została zamordowana przez administrację Donalda Trumpa, a dwie fale dość desperackich protestów wywołanych pogarszającą się sytuacją gospodarczą stłumiono. Do więzień posłano m.in. lokalnych liderów związków zawodowych. Prezydent stracił wtedy poważnie na wiarygodności, a i teraz trudno go nazwać twarzą rządu sprawnie walczącego ze śmiertelnym zagrożeniem. Na początku epidemii irański minister zdrowia bagatelizował sytuację i zapewniał, że kwarantanny należą do odległej przeszłości. Najwyższy Przywódca Ali Chamenei rzucał teoriami spiskowymi, a sekundował mu dowódca Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej gen. Hosejn Salami, sugerujący, że wirus to amerykańska broń biologiczna, celowo uruchomiona w Chinach i Iranie. Także późniejsze publiczne wystąpienia władz nie uspokajają społeczeństwa, gdyż pokazują raczej chaos kompetencyjny i zakulisową rywalizację, niż sprawne zarządzanie kryzysowe.

Najwyższy Przywódca najpierw polecił wojsku przejąć faktyczne dowodzenie w walce z epidemią, realizując przy tym wytyczne Ministerstwa Zdrowia, potem nakazał armii podporządkować się decyzjom rządu. Irański szef sztabu zdążył zadeklarować, że w 10 dni przywróci normalność – pojawiły się „wiarygodne” doniesienia o rychłej kwarantannie czy godzinie policyjnej w Teheranie. Te jednak zdementował prezydent Rouhani, oznajmiając, iż kroki nadzwyczajne może zadekretować tylko utworzona przez niego specjalna grupa. Do tego mer Teheranu Piraz Hanachi przyznał, że wprowadzić i wyegzekwować surowej kwarantanny w całej metropolii zwyczajnie nie jest w stanie.

W ostatecznym rozrachunku w irańskich mediach w marcu po prostu nie podawano informacji o liczbie zgonów czy realnym zasięgu zakażeń w irańskich megalopolis. Kiedy Masud Mardani, dyrektor Irańskiego Centrum Badań nad Chorobami Zakaźnymi, zasugerował, że w blisko dziewięciomilionowym Teheranie może być nawet 2,5-3,5 mln nosicieli, po kilku dniach musiał publicznie odwołać swoje wnioski, rzekomo z powodu błędów metodologicznych. Główne irańskie oficjalne media raczej tradycyjnie atakują regionalnych rywali, tym razem za zaniżanie epidemicznych statystyk, albo nadają dobre wiadomości, jak ta o 101-letnim pacjencie, który wyszedł z choroby. Efektem całego chaosu kompetencyjnego i informacyjnego jest kompletny brak zaufania społeczeństwa do władz i ich zarządzeń.

Jeśli wierzyć wpisowi na jej własnym Twitterze, wyzdrowiała też wiceprezydentka Masume Ebtekar. Walkę z wirusem wygrał tym samym jeden z żywych symboli rewolucji, której 40. rocznicę świętowano w Teheranie zaledwie kilka miesięcy temu. Ebtekar była wśród studentów, którzy w listopadzie 1979 r. wtargnęli do amerykańskiej ambasady i wzięli jej personel jako zakładników, zdeterminowani powstrzymać imperium przed wtrącaniem się w sprawy Iranu. Ona właśnie, wykształcona w Stanach Zjednoczonych, podawała z ambasady anglojęzyczne komunikaty dla mediów.

Dziś znowu Irańczycy zwracają się do Waszyngtonu z apelami i oskarżeniami, alarmując, że to za sprawą USA ich kraj musi szykować się na drastyczny scenariusz rozwoju epidemii. Irański minister spraw zagranicznych Mohammed Dżawad Zarif wzywa do zdjęcia sankcji, gdy trwa walka z chorobą i śmiercią, i nie przebiera w słowach: – Donald Trump złośliwie zacieśnia amerykańskie nielegalne sankcje w celu wydrenowania Iranu z zasobów niezbędnych do walki z COVID19. Świat nie może pozostać obojętnym, gdy USA dodają do terroryzmu ekonomicznego terroryzm medyczny – napisał na Twitterze. W kolejnym wpisie dodawał: oni dosłownie zabijają niewinnych ludzi!

Nie żaden ekstremista, a Jeffrey Sachs 18 marca wezwał Waszyngton, by natychmiast uchylił sankcje nałożone na Iran (ale też Wenezuelę czy Kubę), gdyż w obecnej sytuacji są one niczym innym, jak rażącym naruszeniem prawa międzynarodowego i wywoływaniem powszechnego cierpienia. W obliczu epidemii sankcje są, pisze dalej Sachs, nielegalne i niemoralne. – Nie ma wątpliwości, że zdolność Iranu do odpowiedzi na nowy szczep koronawirusa została nadwątlona przez sankcje ekonomiczne nałożone przez administrację Trumpa, a liczba ofiar będzie zapewne znacznie wyższa, niż gdyby sankcji nie było – to z kolei Mark Weisbrot, wicedyrektor socjaldemokratycznego think-tanku Center for Economic and Policy Research. Apel szefa irańskiej dyplomacji oficjalnie popiera ONZ, a według „The Guardian” nawet rząd Wielkiej Brytanii nieoficjalnymi kanałami starał się przekonać Biały Dom do tego, że walka z wirusem to wspólna sprawa, ważniejsza od sankcji, które można na chwilę „rozluźnić”.

Tyle, że administracja Trumpa ma wobec Iranu własne plany: w mijającym tygodniu 12 kolejnych przedsiębiorstw (z Chin, Tajwanu, RPA i Zjednoczonych Emiratów Arabskich) zostało objętych sankcjami za robienie biznesu z irańskimi firmami z sektora petrochemicznego. – Polityka maksymalnego nacisku na reżim jest kontynuowana – oznajmił dziennikarzom Brian Hook, amerykański Specjalny Przedstawiciel ds. Iranu. Nic nie zmienia się od grudnia 2019 r., gdy Departament Stanu zapowiedział dalsze zaostrzanie kursu wobec znienawidzonej republiki na Środkowym Wschodzie, a na spotkaniu z prasą 30 grudnia jeden z amerykańskich urzędników z satysfakcją mówił o pogrążaniu się Iranu w recesji i dyplomatycznej izolacji. Gdyby ktoś miał jeszcze jakieś zbędne humanistyczne wątpliwości, Sekretarz Stanu Mike Pompeo i sam Trump rozwiali je podczas konferencji prasowej 20 marca. – Irańscy przywódcy znają odpowiedź na pana pytanie – rzucił prezydent dziennikarzowi, który poruszył kwestię możliwego cofnięcia sankcji. Krótko potem Trump złożył Irańczykom… życzenia z okazji przypadającego właśnie perskiego Nowego Roku, Nouruz. To „bezmyślne podżeganie” – ocenia na łamach „The Guardian” Simon Tisdall. Zaś Mehdi Hasan w The Intercept zastanawia się, czy amerykańskim rządem kierują socjopaci, którym w bezduszności udało się przebić nawet administrację George’a W. Busha: ona wszak w 2003 r. zgodziła się na czasowe ograniczenie sankcji i przysłanie pomocy medycznej, gdy trzęsienie ziemi zabiło 26 tys. ludzi w południowo-wschodnim Iranie. Teraz USA teoretycznie złożyły Iranowi ofertę pomocy humanitarnej (szczegółów nie ujawniono), ale bez cofania sankcji.

Mike Pompeo sugerował podczas konferencji, że Iran cierpi na własne życzenie, bo przecież sankcje nie obejmują pomocy humanitarnej czy zakupu leków. Tak samo to wiarygodne, jak jego twierdzenia, że Teheran jest jedynym źródłem przemocy i agresywnym państwem na Bliskim Wschodzie. Raport Human Rights Watch z października 2019 r. dowodzi, że prawda jest o wiele okrutniejsza: „szeroko zakrojone restrykcje dotyczące transakcji finansowych, połączone z agresywną retoryką amerykańskich urzędników, dramatycznie ograniczyły zdolności irańskich podmiotów do finansowania importu na cele humanitarne, w tym importu podstawowych leków i sprzętu medycznego. Chociaż rząd USA uwzględnił wyjątki dotyczące takiego importu w systemie sankcji, HRW przekonało się, że te wyjątki nie zdołały przekonać amerykańskich i europejskich firm oraz banków do przełamania obaw przed sankcjami. Nie decydowały się one eksportować czy finansować dóbr humanitarnych objętych wyjątkami. W efekcie Irańczykom odmówiono dostępu do podstawowych leków, ograniczono ich prawo do zdrowia”. Krótko mówiąc: banki wolą blokować wszelkie transakcje z irańskimi podmiotami, a europejscy producenci leków i wyborów medycznych rezygnować ze sprzedaży. Wolą wykazywać się nadgorliwością i mieć pewność, że nie dotkną ich karne sankcje, zamiast zastanawiać się, czy w konkretnym przypadku spełnione byłyby kryteria transakcji humanitarnej. Z podobnych powodów, twierdzi Teheran, utrudnione jest też działanie tzw. Kanał Szwajcarskigo (Swiss Humanitarian Trade Arrangement), uruchomionego w końcu lutego mechanizmu umożliwiającego import leków i towarów humanitarnych do Iranu. Przez sankcje i niechęć banków do współpracy, twierdzi Teheran, nie sposób przekierować na kanał funduszy, które Iran miał zdeponowane za granicą.

Jesienią 2019 r. obrońcy praw człowieka alarmowali, że Iranowi z powodu sankcji brakuje już najważniejszych leków na padaczkę, białaczkę, preparatów używanych w chemioterapii czy specjalistycznych bandaży, bez których nie mogą funkcjonować chorzy na pęcherzowe oddzielanie się naskórka (EB). W opisanym przez HRW przypadku produkująca opatrunki firma z Europy odmówiła ich sprzedaży, gdyż bała się sankcji. Teraz Iranowi brakuje testów na koronawirusa; część jego ofiar widnieje w statystykach jako zmarli na zaburzenia oddychania i inne choroby, bo nie było nawet możliwości przebadania ich pod kątem epidemii. Na początku marca zaczynało brakować masek i strojów ochronnych, lekarze wyrażali obawy o dostępność środków odkażających i wzmacniających odporność preparatów witaminowych. Przed epidemią Iran był w stanie je wytwarzać na określoną skalę, teraz musiałby w krótkim czasie zaimportować dużą ilość tak gotowych produktów, jak i substratów niezbędnych do produkcji środków odkażających. Sankcje taką operację poważnie komplikują.

Prezydent Hasan Rouhani, który walczy o zachowanie własnej pozycji w obliczu ofensywy konserwatystów, zwrócił się z apelem do amerykańskiego społeczeństwa, by zażądało od swoich przywódców wykazania się humanistyczną postawą, ale sam raczej nie wierzy w powodzenie listu. Jeszcze przed jego publikacją rząd Iranu po raz pierwszy od 60 lat zwrócił się o pomoc do Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Kredyt o wartości 5 mld dolarów miałby zostać udzielony w ramach specjalnej kwoty wsparcia walki z pandemią w krajach o niskim dochodzie. Tyle, że również tutaj głos decydujący będą mieć Amerykanie, których przedstawiciel może zawetować każdą decyzję o pożyczce wydaną przez IMF. Nawet gdyby jakimś cudem nie zawetował, pozostaje jeszcze kwestia technicznego transferu pożyczki: jak go przeprowadzić, gdy żaden bank nie chce narazić się na kary za transakcje z irańskim Bankiem Centralnym?

Nouruz jest tradycyjnie okazją do spotkań w gronie przyjaciół, urlopów, odwiedzin u rodziny. Tegoroczny nie był inny: ostrzeżenia o zagrożeniach związanych z nieizolowaniem się zostały zignorowane. Według policyjnych danych na irańskie drogi wyjechało 1,2 mln samochodów, niewiele mniejszą niż w ubiegłym roku popularnością cieszyły się wyjazdy nad Morze Kaspijskie. I właśnie pod koniec weekendu, gdy zaczyna się wiosna, władze prowincji Teheran ogłosiły, że wszystkie stołeczne przedsiębiorstwa, oprócz supermarketów i aptek, mają zostać zamknięte do 3 kwietnia. Irańczycy nie zrezygnowali ze święta, bo ci zamożniejsi i tak od dawna dysponują środkami do ochrony siebie i najbliższych, ubożsi najwyraźniej uznali, że nie mają nic do stracenia. Ludzie z klasy pracującej, których jeszcze nie dotknęło bezrobocie, i tak musieli normalnie wykonywać swoje obowiązki. Prywatni pracodawcy nie zamykali biznesów, wiedząc, że duszony sankcjami kraj nie wprowadzi żadnej „tarczy antykryzysowej”, nie weźmie na siebie wynagrodzeń pracowników, nie zawiesi spłacania kredytów czy płacenia rachunków. Tego, co zrobi z gospodarką ograniczenie działalności gospodarczej w stolicy, a w dalszej perspektywie również poza nią, nikt nawet nie podejmuje się głośno prognozować.

Krach irańskiej gospodarki, który wywoła potężny społeczny gniew i zmiecie rząd to marzenie amerykańskiej administracji. Z publikacji niezwykle aktywnego w mediach ministra spraw zagranicznych Mohammeda Dżawada Zarifa przebija świadomość tego faktu i chęć uprzedzenia kompletnego chaosu. W przesłaniu na Nouruz, w którym ponownie wybrzmiały gorzkie słowa pod adresem Waszyngtonu, dyplomata zawarł zaskakująco trzeźwą ocenę systemu, którego jest częścią i twarzą. – Walka z koronawirusem przekonała nas, że musimy odnowić nasze metody rządzenia – napisał. Zasugerował, iż potrzeba mniej kontrolowania wszystkiego i wszystkich, za to więcej organizacji pozarządowych, sprzyjania oddolnej aktywności obywateli. To ostatnie już się dzieje: w Ghom powstały oddolne grupy wolontariuszy i wolontariuszek wspierające osoby starsze i uboższe, biorące na siebie sprzątanie i dezynfekowanie przestrzeni publicznej, upowszechnianie zasad higieny. Zagraniczne media pokazują takie sceny solidarności nieporównywalnie rzadziej, niż fanatyków szturmujących zamknięte meczety czy kolejne na poły obłąkańcze tyrady Najwyższego Przywódcy. Łatwiej podtrzymywać stereotypy o zacofaniu, niż pokazać tych Irańczyków, zwykłych ludzi, którzy – po raz kolejny na przestrzeni ostatnich dekad – nie chcą poddać się przeciwnościom nawet w najbardziej niesprzyjających warunkach.