Kiedy w 2015 roku w Polsce powstała Partia Razem, europejska lewica zaczęła patrzeć na Warszawę z zainteresowaniem. Niemożliwe się udało – na wschód od Łaby powstała nowoczesna, lewicowa formacja, niezwiązana z klasą polityczną, nie postkomunistyczna. Stawiała proste pytania, których nikt wcześniej nie zadawał: Dlaczego pielęgniarka zarabia kilkaset razy mniej niż prezes banku? Dlaczego czynsz za mieszkanie zjada nad Wisłą ponad połowę pensji? Dlaczego nie mogę wziąć wolnego, kiedy jestem chory? Dlaczego pracujemy tak dużo a zarabiamy tak mało? Dlaczego biedni płacą wyższe podatki niż bogaci? Adrian Zandberg, jeden z liderów Razem, niespodziewanie wygrał debatę parlamentarną i z dnia na dzień stał się politycznym celebrytą. Partia niemal dostała się do Sejmu i zyskała pewną medialną i społeczną uwagę, kredyt zaufania, pieniądze z budżetu państwa i w miarę dobry start.
W roku 2018 Razem nie zdobyło ani jednego mandatu w wyborach samorządowych, ani w sejmikach wojewódzkich, ani we władzach miejskich. Ogólnopolski wynik nieznacznie przekroczył 1 proc. Partia ma przed sobą smutną alternatywę – albo zostanie ugrupowaniem kanapowym, tracącym znaczenie z roku na rok, albo będzie się starać o niepewny sojusz z postkomunistycznym SLD albo z “polskim Macronem”, Robertem Biedroniem. Pop-politykiem, który jeszcze nie ogłosił swojego programu, a już zdążył opluć związki zawodowe i poszczuć klasę średnią na górników [Obecnie żaden z tych wariantów nie jest już prawdopodobny – tekst powstawał pod koniec 2018 r. – przyp. red.].
Za porażkę Razem odpowiada wiele czynników niezależnych – warunki, w których próbowaliśmy budować lewicę, były potwornie trudne. Być może snu o stworzeniu od zera ludowej partii lewicowej w ogóle nie da się w tym otoczeniu zrealizować. Razem wpadło w wiele pułapek, niektóre zastawione umyślnie, inne z wielkim zaangażowaniem i precyzją samo zbudowało, żeby potem samo się w nie złapać.
Jedną z podstawowych, zewnętrznych trudności, jest dualizm sceny politycznej, czyli “brak alternatywy” pomiędzy dwiema prawicami.
Pierwsza, ta bardziej domyślna, czyli obóz konserwatywno-narodowy, powiązany z partią rządzącą, postanowił Razem zamilczeć na śmierć. A kiedy nie było to możliwe, pokazywał lewicę jako część obozu liberalnego, zajmującą się wyłącznie aborcją, genderem i ekooszołomstwem. To odebrało partii szansę dialog z odbiorcami mediów publicznych oraz ze zwolennikami tego obozu, czyli pracującą większością spoza wielkich miast, dla której największe znaczenie mają pierwsze w III RP realne transfery socjalne, wprowadzone przez Prawo i Sprawiedliwość. Jedną z pierwszych “taktycznych” decyzji Razem było zmierzenie się z tym faktem i – nie bez pewnej ulgi – odpuszczenie sobie wyborców i sympatyków PiS jako potencjalnych sojuszników. Duże znaczenie miały również tożsamościowe różnice pomiędzy doktorantką socjologii z Razem, a przeciętną, regularnie odwiedzającą kościół w byłym mieście wojewódzkim, starszą o 30 lat wyborczynią Kaczyńskiego.
Druga strona, która w Polsce na znaczeniu traci, ale na transformację Razem miała znacznie większy wpływ, to tzw. “obóz liberalny”. Polskie liberalne centrum to środowisko, które na tle Europy jest mocno prawicowe. Posługuje się ideologią narodową, od zawsze w sojuszu z hierarchią kościoła, na poziomie obyczajowym prezentuje obskurancki konserwatyzm, a gospodarczo zachowuje się jakby wciąż trwał rok 1995.
Media, powiązane z tym obozem – przede wszystkim “Gazeta Wyborcza” – potraktowały Razem jako ciekawostkę, którą być może warto pokazać szerszej widowni i dały partii skromną przestrzeń do przedstawiania swoich postulatów i wizji. Oczywiście liberałom ani przez chwilę nie opłacało się wchodzić z lewicą w uczciwy dialog, a najczęstszym przymiotnikiem, jakim opisywano partię było słowo “młody”. “Młoda lewica”, “młodzi aktywiści”, “młoda partia” – Razem z rozmysłem pokazywano jako niepoważne, pełne ideałów dzieci, które nic nie wiedzą o trudnym świecie, skomplikowanych ekonomicznych wykresach i wzroście gospodarczym. No i, rzecz jasna, o walce o demokrację, bo nie żyli w PRL i nie mają kombatanckich blizn. A dzieci, jak to dzieci – bywają uparte i krnąbrne, dlatego właśnie lewica odmawiała tak długo dołączenia do wielkiej rodziny ugrupowań liberalnych, dla których priorytetem powinno być “obalenie rządów PiS”, a nie jakieś tam płace, emerytury czy mieszkania.
Z powodów pokoleniowych i klasowych większość polskiej lewicy wciąż traktuje tych konserwatywnych liberałów jako starszych braci. Jeśli nawet prowadzi z nimi spór, to jest to co najwyżej kłótnia w rodzinie.
Razem jak w masło weszło w tym politycznym krajobrazie w rolę zbuntowanego nastolatka – który, co prawda, wierzga i domaga się samodzielności, ale wciąż oczekuje, że rodzice zapłacą rachunki, wypiorą brudne skarpetki i położą obiad na stole.
Oczekiwanie, że zblatowane z kościołem i wielkim biznesem, współodpowiedzialne za społeczną katastrofę transformacji ustrojowej środowisko “liberałów” ma jakieś zobowiązania wobec raczkującej lewicy, stało się jednym z gwoździ do trumny ugrupowania.
Nie sposób zliczyć sytuacji, kiedy zrozpaczone działaczki i oburzeni aktywiści partii rwali włosy z głowy, bo partie liberalnego centrum i ich medialne organy zachowywały się w zgodzie z własnymi interesami. Rolą, którą w tej sytuacji napisała sobie Razem, było dawanie dobrych rad własnym przeciwnikom i próba rozliczania ich z wierności deklarowanym ideałom. Równocześnie oczekiwała od nich równego dostępu do kanałów medialnych i uczciwego przedstawiania postulatów i działalności partii lewicowej, która teoretycznie miała rozbić ich monopol na reprezentowanie w polskiej polityce sił postępu.
I tak członkowie Razem byli autentycznie zdziwieni, kiedy liberalna komentatorka, córka prawicowego polityka, Dominika Wielowieyska, pisała o rzekomym postulacie kwaterowania dodatkowych lokatorów w mieszkaniach zamożnych ludzi .“To niemożliwe, liberalne media umyślnie kłamią!”. Rwali włosy z głowy, kiedy Razem nazwano partią “antyeuropejską”, bo odmówiła udziału w marszu na cześć Komisji Europejskiej i brukselskich biurokratów. Wciąż od nowa tłumaczyli, jak bardzo nie mają nic wspólnego z myślą Karola Marksa, i jak głęboko brzydzą się słowem “komunizm”. “Liberałowie” byli stojącym nad ugrupowaniem cenzorem, który pilnował, żeby lewica nie była zbyt lewicowa, żeby nie wychylała się za daleko od tego, co w Polsce nazywane jest “centrum”, czyli od konserwatywnego liberalizmu.
W związku z tym partia pozostawała w ciągłej defensywie. Było to zresztą spójne z decyzją z kampanii parlamentarnej 2015, o “taktycznym” skierowaniu przekazu do “postępowego mieszczaństwa” – czyli “lewego skrzydła” elektoratu Platformy Obywatelskiej. PO odchodziła w niełasce po 8 latach konserwatywno-liberalnych rządów, sprywatyzowaniu wszystkiego, co się dało, zderegulowaniu rynku pracy, kryciu mafii reprywatyzacyjnej i ciągłych ustępstw na rzecz twardej prawicy.
Jednym z najbardziej jaskrawych przykładów na to, jak daleko z pozycji lewicowych pozwoliło się zepchnąć Razem, była seria pozwów za nazywanie działaczy “komunistami”. W Polsce, jak zapewne w wielu krajach postsowieckich, “komunista” to słowo wszechstronne – posłowie Platformy Obywatelskiej za “komunistyczne” uznają działania policji na demonstracjach antyrządowych, zaś katolicka prawica nieustannie żongluje tym pojęciem w odniesieniu do Unii Europejskiej. Jedyną formacją, która się realnie obraża się za nazywanie ich w ten sposób, jest partia Razem – do tego stopnia, że kilkoro publicystów i polityków zostało za to przez ugrupowanie pozwanych. Organizacja, składająca się z ludzi o rozmaitych poglądach – od lekko uwrażliwionych społecznie liberałów po twardogłowych komunistów, skutecznie kneblowała lub usuwała ze swoich szeregów tych drugich.
Takich “taktycznych” wyborów było więcej.
Wszystkie one ostatecznie sprowadzały się do rezygnowania z jedynej przewagi, którą Razem miała nad innymi partiami politycznymi – mówienia gniewem, populizmem, atakowania elit polityczno-biznesowych.
Stopniowo traciła swój pazur i wdzięk chama, który beka na proszonej kolacji.
Jedną z pierwszych ofiar, złożonych przez Razem na ołtarzu ekspozycji medialnej, był antysystemowy, buntowniczy charakter ruchu. Kiedy PiS, zaraz po wygranej w wyborach 2015 roku, zaczął demolować polski system sądowy, Razem – słusznie zresztą – ostro się temu sprzeciwiło, występując wspólnie z liberalną opozycją przeciwko zamachowi na Trybunał Konstytucyjny i niezawisłość sądownictwa. Niestety, zarazem wzięło sobie na sztandar wartość nietypową dla lewicy, przez którą stawał się on coraz cięższy do uniesienia – praworządność. Wznoszone wielokrotnie okrzyki “nikt nie stoi ponad prawem”, ciągle odwołania do zapisów ustaw, Konstytucji, rozporządzeń, regulaminów, doprowadziły do sytuacji, w której sami członkowie i członkinie ugrupowania uwierzyli, że żeby w Polsce zaprowadzić socjalizm (czy też chociaż jakąś zgniłą socjaldemokrację) wystarczy zacząć wszystko robić legalnie. Sami zapomnieli o tym, że zasadniczo prawo i aparat jego realizacji stoją zwykle po stronie bogatych przeciw biednym, zaś ambicją lewicy w kraju od 30 lat rządzonym przez prawicę nie powinno być utrzymanie bieżącego stanu rzeczy i “umiarkowany postęp w granicach prawa”.
W tej sytuacji jedynym, co pozostało partii, było apelowanie do liberalnych mediów z pozycji najlepszego ucznia w klasie. A więc wymachiwanie badaniami i statystykami, opowiadanie w kółko o nauce i polityce opartej na dowodach, przedstawianie drobiazgowych wyliczeń budżetowych do każdego postulatu. Poziom odpowiedzialności za propozycje polityczne, którego nie spodziewamy się nawet po partii rządzącej.
To oczywiście uniemożliwiało stawianie jakichkolwiek radykalnych postulatów, wyjście poza neoliberalne ramy myślenia o polityce, państwie i społeczeństwie. Razem stało się Stronnictwem Ludzi Lepiej Poinformowanych, co w połączeniu z bezwarunkowym odruchem obrażania się o wszystko i domyślnym występowaniem z pozycji ofiary, zakorzenionym w niezwykle silnej w partii tendencji polityki tożsamości, dało wynik całkowicie niestrawny. Nikt nie lubi najlepszego ucznia w klasie, szczególnie, jeśli jest to klasa w drogim społecznym liceum dla wielkomiejskiej bananowej młodzieży.
Kolejną konsekwencją tych wyborów było porzucenie jakiejkolwiek emocji w przekazie politycznym.
Serce krwawiło, kiedy oglądało się jak partia potrafi zamordować porządne lewicowe postulaty, opowiadając o nich tonem i językiem profesora uniwersyteckiego, zniesmaczonego poziomem swoich studentów. Naszpikowanie komunikatów Razem czterosylabowymi słowami, specjalistyczną terminologią, cytowanie obszernych fragmentów unijnych procedur, rządowych dokumentów i eksperckich instrukcji sprawiało, że odbiorcy zasypiali, zanim mieli szansę zorientować się w propozycjach programowych. Partia, której celem (przynajmniej w teorii) było trafienie do wyobraźni całego społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem jego mniej zamożnej części, na każde pytanie odpowiadała jak prawnik – “to zależy”, po czym zaczynała z przemądrzałą miną opowiadać pytającemu świat.
Rezygnując z opierania swojej siły na tożsamości lewicowej, Razem wpadło równocześnie w dwie tożsamościowe pułapki. Z jednej strony była to pozbawiona treści tożsamość “plemienna” – skutkująca najazdami hord razemów na każdy artykuł i post na Facebooku, w którym ktoś ośmielił się skrytykować partię. Przypięło to nam, nie bez pewnej racji, etykietkę środowiska z kijem w dupie. Z drugiej kompletnie paranoidalny poziom przywiązania do identity politics, którego nie powstydziłyby się najbardziej jajogłowe kampusy uniwersyteckie w USA, w dodatku wyjątkowo nieumiejętnie skopiowane do Polski.
Opiera się ona na założeniu, że polityka nie powinna być wyrażeniem interesów zbiorowych, wspólnotowych (a te, z założenia, są przeciwstawne innym interesom – biedni mają odwrotne interesy niż bogaci, pracownicy odwrotne niż pracodawcy, obywatele i obywatelki inne niż klasa rządząca), a płaszczyzną realizacji swojej tożsamości i wynikających z niej pragnień, a także reprezentacja danej tożsamości w sferze publicznej. Przestaje być zatem istotne to, co ktoś mówi i – przede wszystkim – w czyim interesie, a ważniejsze staje się to, kim jest i jakie ma tożsamości, ze szczególnym uwzględnieniem tych oderwanych od klasy i ekonomii. Nie mówimy więc o tożsamości związkowca, pielęgniarki czy lokatora, liczy się płeć, orientacja seksualna, wiara czy też brak wiary politycznego podmiotu. To dlatego za “lewicowego” uchodzić zaczyna Robert Biedroń, który jest wyoutowanym gejem. Ze słusznego skądinąd postulatu, żeby rozmowę o aborcji w Polsce przestali prowadzić mężczyźni w wieku post-reprodukcyjnym, doszliśmy do sytuacji, w której na dany temat można się wypowiadać wyłącznie wtedy, kiedy opowiada się o swojej osobistej tożsamości i doświadczeniu, zwłaszcza jeśli są to tożsamości i doświadczenia mniejszościowe.
Ambicją staje się zatem nie likwidacja bezdomności, głodu i biedy – wszystko będzie dobrze, jeśli w każdym panelu, radzie nadzorczej i ciele przedstawicielskim będzie jedna osoba bezdomna, głodna i biedna, a bogaci nauczą się tolerować i nie dyskryminować bezdomnych i bezrobotnych.
Może korporacje zaczną organizować na wzór “tęczowego tygodnia” tygodnie bezdomne i dzień coming outu – w którym będziesz mógł bezpiecznie przyznać się do tego, że jesteś “osobą z bezdomnością”, a może nawet zyskać jakichś bogatych sojuszników!
Przykład jest oczywiście pewną hiperbolą, w dodatku jest o tyle mało prawdopodobny, że polityka tożsamości dość szybko staje się całkowicie wyprana z jakichkolwiek kwestii klasowych czy ekonomicznych, a bezdomność nie jest tematem, który dobrze sprzedawałby się w rozmowach z “lewym skrzydłem” Platformy Obywatelskiej.
Rozbuchana polityka tożsamości stała się kolejnym powodem totalnej alienacji partii od społeczeństwa. Zupełnie poważnie działacze lewicowej partii sprzeciwiali się współpracy z organizującymi się środowiskami rolników, pracowników budowlanych i związków zawodowych. Powodem sprzeciwu był niewystarczający poziom przyswojenia postulatów feministycznych, świeckich, antyrasistowskich czy stosunek do środowisk LGBT. Ze względu na obawę przed oskarżeniami o antysemityzm Razem nie przyjęło zdecydowanego stanowiska podczas kolejnej awantury o reprywatyzację, czyli “zwracanie” publicznego mienia potomkom przedwojennych właścicieli.
Na froncie wewnętrznym oznaczało to m.in. rozmienienie feminizmu na drobne. Partyjna kampania “Kobiety do polityki” nie opierała się na koncepcji zyskania siły i podmiotowości w grupie. Komunikat nie brzmiał “przyjdź zmieniać z nami świat”, tylko “przyjdź do nas być kobietą w polityce”. Jako członkini zarządu organizacji przez rok byłam zapraszana na rozmaite panele i wydarzenia, organizowane przez moich kolegów i koleżanki. Nigdy nie proszono mnie o podzielenie się doświadczeniem osoby blokującej eksmisję, nie pytano mnie o prawo pracy, o wydarzenia na świecie czy o środowisko. Tematem wszystkich prawie spotkań było, to jak być kobietą w polityce, jakbym była niesamowitym stworzeniem, człowiekiem z trzema rękami, którego obwozi się i pokazuje jako ciekawostkę.
Najbardziej zaskakujące jest to, że w tej nieustannej refleksji nad tożsamością i tworzeniem miejsca dla wszystkich autoidentyfikacji, jakie przyjdą nam do głowy, Razem nie spostrzegło innego problemu (czy też spostrzegło, ale nie umiało sobie z nim poradzić) – mianowicie własnego składu klasowego. Nie ma drugiego ugrupowania w Polsce, do którego należałoby tak wielu absolwentów i absolwentek elitarnych, prywatnych szkół, dla których punktem odniesienia zawsze będzie “Gazeta Wyborcza” i ojcowie polskiej transformacji, bo na tej wesołej opowieści – o sukcesie, postępie i wzroście, zostali wychowani.
Nawet jeśli je odrzuciliśmy, wciąż jest to ten punkt widzenia, z którym spieramy się jak z ojcem na wigilijnej kolacji, a nie jak z wrogiem politycznym. Ze spotkania koła marksistowskiego na studiach z pewnością dowiedzieliśmy się, że prawo w państwie burżuazyjnym nie jest tworzone w interesie obywateli, ale nigdy na własnej skórze nie poczuliśmy, że ten aparat jest nam wrogi – policja nie zaczepiała nas bez sensu na ulicy za wygląd i ubiór, pisma które przychodziły do domu ze spółdzielni zawsze były przez nasze rodziny czytane spokojnie i ze zrozumieniem i nigdy nie było w nich nic o długu.
Przy takim nagromadzeniu akademików trudno też, żeby język i sposób myślenia partii były inne – w akademii skłonność do dzielenia włosa na czworo i produkowania jak największej liczby znaków na dany temat jest ceniona wysoko. W naturalny sposób z takiego otoczenia znikały powoli te osoby, które takiego kapitału kulturowego nie miały – nie czuły się kompetentne, żeby zabierać głos. Łatwo przychodziło im złamać którąś z panujących reguł, a prosty przekaz “oddawajcie moje pieniądze, złodzieje”, za którym przyszli do Razem, stawał się dla partii coraz bardziej prymitywny i prostacki.
Mimo wszystko z historii fajerwerku o nazwie Razem można wyciągnąć ostrożną dozę optymizmu.
Po pierwsze: możliwe jest zorganizowanie w kraju byłego bloku wschodniego niezależnej i oddolnej lewicowej partii. Po drugie: dopóki ta partia konsekwentnie mówi o realnych interesach pracującej większości i wychodzi poza to, o czym w oficjalnej dyskusji politycznej wypada mówić, to zyskuje. I to zyskuje w tych grupach społecznych, o które powinna walczyć. Po trzecie: obecność takiej siły jest dla dwóch konserwatywno-liberalnych obozów władzy niewygodna do tego stopnia, że aktywnie angażują się w jej zwalczanie.
Wnioski, które trzeba wcielić w życie, próbując powtórzyć taki manewr są dość jasne.
Nie pokładać żadnej nadziei w liberałach. Wszystkimi możliwymi środkami trzymać dystans od uznanych ośrodków i obozów politycznych głównego nurtu. Za wszelką cenę budować partię z ludźmi, którzy lewicy potrzebują i których interesy chcemy reprezentować, o ile to możliwe wciągać członków i członkinie związków zawodowych. Tożsamość budować w oparciu o wspólnotę. Mieć w dupie dobre maniery – bycie akceptowalnym dla mainstreamu jest wyrokiem śmierci dla lewicy. Im prościej tym lepiej – przekaz “ZŁODZIEJE WYPIERDALAĆ” jest na początek w zupełności wystarczający. Emocje są ważniejsze niż statystyki. Zębami i pazurami trzymać się lewej ściany. Liberalno-antykomunistyczna ideologia i potęga głównych graczy jest tak wielka, że nawet z zaciągniętym ręcznym i hamulcem w podłodze będzie ściągać lewicę na prawo. I tak będą was tłuc po głowie sierpem i młotem, więc lepiej uzbroić się w cierpliwość i wyśmiewać te zarzuty, niż próbować przed nimi uciec. Lewica musi być niezależnym, trzecim obozem. Każde zbliżenie się do tzw. liberalnego centrum kompromituje ją w oczach większości społeczeństwa, po którym przejechał się walec zmiany ustrojowej.
Tyle się nauczyliśmy – niestety, też na własnych błędach.
Justyna Samolińska i Mateusz Trzeciak byli członkami Zarządu Krajowego partii Razem. Tekst ukazał się pierwotnie na bułgarskim lewicowym portalu Barikada. Śródtytuły pochodzą od redakcji.