Wyniki tegorocznych wyborów do europarlamentu w Polsce okazały się festiwalem duopolu PiS-u i Koalicji Europejskiej oraz klęską wszystkiego, co nie mieści się w jego ramach. Czy Polki i Polacy naprawdę chcą w nim trwać, a podział ten realnie odzwierciedla różnice tożsamościowe, czy raczej jest to najgłębszy do tej pory przejaw systemowego problemu z demokracją w Polsce?
Podczas kampanii zastanawialiśmy się, czy Unia Europejska jest organizmem zdemokratyzowanym w wystarczającym stopniu. Pytaliśmy, czy Parlament Europejski powinien mieć większy wpływ na decyzje Komisji Europejskiej, pytaliśmy o siłę mandatu urzędników europejskich. W tym samym czasie na sondażową gorączkę zapadła najbliższa nam demokracja w Polsce. A choroba to śmiertelna.
Student pierwszego roku politologii wie, że sondaże spełniają dwie funkcje: poznawczą i performatywną. Głośno mówimy tylko o tej pierwszej – przeprowadzamy sondaże, by poznać preferencje wyborcze Polek i Polaków. Już tutaj mamy sporo wątpliwości: w tym samym dniu według jednej sondażowni Koalicja Europejska ma 15 punktów procentowych przewagi nad PiS-em (rzekomo pod wpływem filmu braci Sekielskich), zaś według drugiej to PiS wyprzedza KE o 10 punktów. Manipulację czujemy tu podskórnie. Tymczasem siać spustoszenie zaczyna druga funkcja sondaży.
Zalew słupków procentowych uruchamia powszechne głosowania „taktyczne”, w efekcie czego programy i postulaty tracą na znaczeniu. „Taktycznie” głosują wszyscy, od niezainteresowanych polityką po intelektualistów i analityków. Procesy te widoczne są zarówno wśród wyborców ugrupowań z najwyższymi słupkami poparcia („może i głosowałbym na was, ale trzeba zatrzymać PiS, a wy nie macie szans”), jak i z tymi niższymi („lubię was, ale to X ma szansę przekroczyć próg, a nie wy”).
Dlaczego tak się dzieje? Wydaje się, że mamy ogromną potrzebę bycia wśród subiektywnie pojmowanych wygranych. W przeciwnym wypadku zostajemy z poczuciem, że nasz głos został „zmarnowany”. Jednak czy w demokracji przedstawicielskiej głos na najlepiej przedstawiającą nasze poglądy kandydatkę naprawdę można uznać za zmarnowany? Gdyby nie ekspozycja słupków poparcia kilka razy w tygodniu, nasza uwaga zostałaby przekierowana na to, co najważniejsze: kto może i powinien być przedstawicielem interesów grupy, do której sami się zaliczamy.
Na lewicy społecznej bardzo popularna jest idea pracy u podstaw, walki nie tylko dla ludzi, ale przede wszystkim z ludźmi, oddolnie. Przykład takiej działalności, Jan Śpiewak – twarz walki z reprywatyzacją, w wyborach na prezydenta Warszawy zajął trzecie miejsce, nie zdobywając nawet 3 proc. głosów. Dlaczego? Pouczająca jest rozmowa, którą Śpiewak przytoczył w wywiadzie dla Tygodnika Powszechnego. Lokatorka zagrożona wyrzuceniem z mieszkania zwraca się do niego o pomoc. Śpiewak w pewnym momencie miał ją spytać, na kogo głosowała w wyborach, na co ta odpowiedziała: „Na Trzaskowskiego, bo bałam się, że Jaki wygra”. Nawet systemowe zabezpieczenie przed „taktycznym” głosowaniem, jakim jest pierwsza tura, w wyborach prezydenckich w Warszawie okazało się zupełnie nieskuteczne.
Inny przykład – w gminie Dobrzeń Wielki politycy Partii Razem przez kilka lat pomagali miejscowej społeczności w organizowaniu się przeciwko wcieleniu ich do Opola, ostatecznie biorąc nawet udział w proteście głodowym. Mieszkańcy bardzo polubili Adriana Zandberga, który spotykał się z nimi, próbował nagłaśniać jej sprawę w mediach ogólnopolskich i przemawiał na demonstracjach. Efekt? Drugi najwyższy wynik Koalicji Europejskiej w Polsce. Lewica Razem? 33 głosy na 2 507 głosujących. A przecież politycy Platformy Obywatelskiej w przypadku Wielkiego Opola zawsze głosowali przeciwko sprawie mieszkańców, a Grzegorz Schetyna nie cieszy się wysokim zaufaniem Polek i Polaków. Ważniejsze było zaspokojenie poczucia sprawstwa, które manifestowało się w tym, że według sondaży KE mogła pokonać znienawidzony PiS.
Sondaże całkowicie niszczą sens pracy w terenie, gdyż mniejsze ugrupowania nic na tym nie zyskują, a większe w ogóle jej nie potrzebują. Politycy mniejszych ugrupowań fedrujący na dole nie słyszą: „Nie rozumiecie nas, nie zgadzamy się z waszym programem, a wasza pomoc nic nam nie dała”, a raczej: „Jesteście fajni, bardzo wam dziękujemy za pomoc, ale nie macie żadnych szans”. Potwierdza to również działalność Piotra Ikonowicza, którego szczere zaangażowanie i praca u podstaw nigdy nie dały mu wysokiego wyniku w wyborach. Decyduje nie bycie wśród ludzi, a prognozy wyborcze Kantaru i CBOS-u. Czy to dobrze? Chyba nie.
Efektem sondażowej logiki jest więc reprodukcja postpolitycznych elit. Jak to zatrzymać? Pierwszy wniosek – zakazać publikowania sondaży co najmniej w trakcie kampanii wyborczej. Brak jakichkolwiek regulacji w tym zakresie prowadzi do tego, że dochodzimy dziś do systemu dwupartyjnego z silnymi wewnątrzpartyjnymi władzami centralnymi, co nie pozostawia żadnego manewru komukolwiek spoza duopolu. Co gorsza: tej logice, która akurat w Polsce prowadzi także do wyrugowania z dyskursu wszelkich sił lewicowych, poddają się również lewicowi intelektualiści, z troski o lewicę uznając ją za konieczną prawdę etapu. Tyle, że mylą przy tym skutki z przyczynami.
A przecież tak nie musi być: gdyby sondaże nie skłaniały do rozmaitych taktycznych projekcji nt. rezultatu głosowań, wszyscy mielibyśmy lepsze warunki do oceny programów i postulatów, a nasze głosy zdecydowanie lepiej odzwierciedlałyby realne preferencje polityczne. Nie wydaje się również, by na ograniczeniu w publikowaniu sondaży miały w sposób znaczący ucierpieć nawet firmy sondażowe. Partie i tak zamawiają badania na użytek wewnętrzny i płacą za nie niemałe pieniądze. Mamy zatem sytuację, w której poza dwoma największymi obozami zainteresowanymi reprodukcją władzy wygrywa każdy jej uczestnik.
Ludzie mają oczywiście prawo do informacji. Czy jest ono jednak ważniejsze niż ewidentne wypaczenia, które z wyborów na wybory stają się coraz silniejsze, a na których w ostateczności przegrywamy wszyscy?
Demokracja czy demokratura
Okrzyk „O sancta simplicitas” (o święta naiwności) wydał Jan Hus, czeski dysydent (w dzisi…
