Sprawa reprywatyzacji i jej ustawowego uregulowania mignęła w kampanii wyborczej – i od razu została przesłonięta przez bardziej „chodliwe” tematy. Całkowicie niesłusznie.
– Żeby rzetelnie zmierzyć się z tym problemem, musielibyśmy wyłączyć neoliberalne myślenie, według którego własność prywatna zawsze jest wartością wyższą niż jakiekolwiek względy społeczne – mówi Beata Siemieniako, adwokatka i badaczka polskiej reprywatyzacji.
Siemieniako klientów ma z całej Polski. Historie lokatorów, którym zamknięto na kłódkę bramę do własnego domu, odcięto w mieszkaniach prąd, słyszy w czasie teraźniejszym. Dla ludzi przychodzących do niej po pomoc to są sprawy absolutnie bieżące, nie skandale z przeszłości. Dekady działalności stowarzyszeń lokatorskich, ujawnienie dziesiątków bulwersujących spraw przez społeczników i aktywistów ciągle nie wystarczyły, by doprowadzić do uchwalenia ustawy reprywatyzacyjnej, kończącej temat i uwzględniającej interes społeczny. Jako że ustawy nie ma – w sprawach dotyczących nieruchomości muszą orzekać sądy.
– Jak zwracała uwagę profesor Ewa Łętowska, linia orzecznicza, jaka się ukształtowała, jest bardzo niekorzystna dla lokatorów – mówi mi posłanka Lewicy Hanna Gill-Piątek, jedna z najsilniej zaangażowanych w sprawę ustawy reprywatyzacyjnej parlamentarzystek swojego klubu. – Reprywatyzacja w Polsce była bardzo mocno ukierunkowana na interes osób, które „odzyskiwały” mienie i zwykłych handlarzy roszczeń. Wobec bezsilności państwa i przy sądach, które orzekały, zdecydowanie stawiając na pierwszym miejscu prywatną własność, lobbyści mieli fantastyczne warunki do działania, a mafia reprywatyzacyjna – znakomite warunki do rozwoju. A chodzi tutaj o ogromne pieniądze.
O mafii, handlarzach roszczeń i kuratorach dla 120-latków, za sprawą walki aktywistów lokatorskich i podchwycenia tematu przez polityków, usłyszała już cała Polska. Znacznie słabiej przebijała się refleksja ogólniejsza: że nie byłoby nieprzychylnej lokatorom linii orzeczniczej, gdyby nie ogólny triumf myśli antyspołecznej w latach 90.
– Problem leży w całym neoliberalnym podejściu do reprywatyzacji i do własności. W latach 90. powtarzano nam, że własność prywatna jest święta i że jest własnością nadrzędną w stosunku do jakichkolwiek względów społecznych. Zakładano, bez dyskusji i głębszej refleksji, że potomkom dawnych właścicieli po prostu należy się zwrot znacjonalizowanych niegdyś dóbr, bo to właśnie dawni właściciele „na nie pracowali”. Neoliberalizm zamyka oczy na fakt, kto faktycznie wytworzył to bogactwo – mówi Beata Siemieniako.
Kilkanaście podstaw prawnych
Ustawa reprywatyzacyjna pisana przez Lewicę sformułowana będzie tak, by sprawę zamknąć. Zakłada całkowite wygaśnięcie roszczeń oraz rozszerzenie możliwości zasiedzenia przez samorządy lub przejęcia przez Skarb Państwa opuszczonych nieruchomości, których status jest skomplikowany. Wszystkie sprawy nieruchomości będą rozwiązywane pod bacznym okiem strony społecznej. Znikną też zwroty w naturze – zastąpi je 10-procentowe odszkodowanie, i to obliczane na podstawie wartości nieruchomości w momencie znacjonalizowania.
W czerwcu socjaldemokraci pokazali tylko te ogólne założenia ustawy. Całościowy projekt ciągle nie jest gotowy, jeszcze pracują nad nim eksperci, społecznicy, także samorządowcy, którzy, jak podkreśla Gill-Piątek, okazali się w tej sprawie sojusznikami Lewicy.
Bo reprywatyzacja to nie tylko Warszawa, nie tylko większe ośrodki i nawet nie tylko miasta. Wyjątkiem są może tylko Ziemie Odzyskane. Ile różnego rodzaju nieruchomości w Polsce zostało powtórnie oddanych w prywatne ręce? Ile w tej chwili stanowi przedmiot roszczeń lub jest roszczeniami zagrożonych? Nikt nie podjął się ich skatalogowania. Jeśli PiS twierdzi, że chce nadrobić zaniedbania poprzedników i zająć się reprywatyzacją na poważnie, chyba powinien zacząć od oszacowania, o jakim majątku w ogóle mówimy – zauważa Siemieniako. Wyliczeń nie ma, za to jest kilkanaście podstaw prawnych, na jakie powołują się wnoszący roszczenia. Próbuje się podważać wszystkie decyzje nacjonalizacyjne wydane po II wojnie światowej, łącznie z reformą rolną. Zawsze z tym samym refrenem w tle: własność prywatna jest najważniejsza! Pomija się nie tylko faktyczne okoliczności „wypracowywania majątku” przez ziemian, ale też to, że świętość wielkiej własności ziemskiej nie zawsze była oczywista. Przecież reformy rolne przeprowadzały w Europie także rządy niekomunistyczne, czując, że dla stabilności i spokoju w społeczeństwie lepiej jest przyznać chłopom kawałek ziemi. Podział ziemi planowano nawet w Polsce międzywojennej.
Na przykładach historii ze wsi można doskonale zobaczyć, co jest nie tak z reprywatyzacją, w której wszystko z prawnego punktu widzenia jest w porządku. W Łopusznie (woj. świętokrzyskie) spadkobierca ziemiańskiej rodziny zgłosił się po znacjonalizowany po wojnie pałac. Nieruchomość na drodze sądowej odzyskał. Zespół szkół z internatem, który mieścił się w budynku, musiał go ostatecznie opuścić. W tym konkretnym wypadku powiat, dzięki unijnej dotacji, mógł sobie pozwolić na wybudowanie nowej szkoły. Ile jednak było miejsc, gdzie milionów na nowy budynek szkoły w samorządowej kasie zwyczajnie brakowało? Czy (konstytucyjne!) prawo mieszkańców do nauki nie ma żadnego znaczenia?
Najwyższe stadium rozwoju kamienicy
Nawet w mniej drastycznych przypadkach, gdy reprywatyzacja nie pozbawiała danej społeczności budynku o podobnym znaczeniu, wypłacanie odszkodowań stanowiło ogromne obciążenie dla samorządów. Miasta chciałyby też uporać się z problemem pustostanów. Niszczejące, pozbawione opieki kamienice przeszkadzają inwestować, przeprowadzać estetyzację centrów miast, ratować zabytki, co z kolei przekłada się na przyciąganie gości i inne korzyści. A przyczyną, dla której budynki niszczeją, są nader często właśnie sprawy związane z reprywatyzacją. – W Łodzi, jeśli budynek stoi porzucony, to albo jest czyszczony z lokatorów i celowo degradowany, albo nie ma jednego z kilku właścicieli, co uniemożliwia podjęcie jakichkolwiek działań, albo jego właścicielem został zagraniczny fundusz i wykorzystuje nieruchomość, by przepływały przez nią jakieś finanse – często sprowadza się to do prania pieniędzy – opowiada parlamentarzystka.
Łodzianie ukuli nawet pojęcie „dziadoparkingu, najwyższego stadium rozwoju kamienicy”. – Są tacy właściciele, którzy pozwalają budynkowi popadać w ruinę, czekając, aż miasto doinwestuje najbliższa okolicę i wartość nieruchomości wzrośnie. W międzyczasie zarabiają, oferując na posesji „parking strzeżony”… wśród ruin i gruzów – tłumaczy posłanka, która mieszka w centrum Łodzi, gdzie takie obrazki nie należą wcale do absolutnej rzadkości.
Patrząc na swoje miasto socjaldemokratka i tak podkreśla, że wiele zmieniło się na lepsze. Za prezydenta Kropiwnickiego w zasadzie rozdawano kamienice, zakładając, że wolny rynek wszystko ureguluje. Efekt? Zniszczone zabytki, dramaty mieszkańców. Inną formą „regulowania” było pojawienie się specyficznego „segmentu rynku”: ofert wynajmu przeznaczonych wprost dla lokatorów, którzy opuścili zreprywatyzowane kamienice. W zamian za szybką wyprowadzkę dostawali 10-15 tys. złotych. Te pieniądze w nowym miejscu wpłacają jako kaucję, potem płacą za mieszkanie z bardzo podstawowymi wygodami czynsz bliski komunalnemu. Za rządów Hanny Zdanowskiej wiele się jednak poprawiło. – Krytykuję ją za pewne działania, ale akurat w tej kwestii muszę pochwalić – mówi o swojej imienniczce parlamentarzystka Lewicy.
Władze Łodzi zapewniły m.in. lokale dla mieszkańców kamienicy przy Targowej 47, niedaleko słynnej Filmówki i gdzie prywatny właściciel sięgnął po typowy arsenał drastycznych metod pozbywania się lokatorów, a sąd ukarał ich grzywną za to, że zawiesili na budynku transparent protestacyjny, którego właściciel sobie nie życzył. Mieszkania otrzymali również ostatni mieszkańcy kamienicy przy Kilińskiego 69, po tym, gdy podpalili ją tzw. nieznani sprawcy.
– Policja przyjęła, że byli to bezdomni, ale musieliby być to bardzo zdolni bezdomni, skoro zapalił się cały dach ogromnego domu – wspomina Gill-Piątek, która do dziś żałuje, że nie zdołała zrobić zdjęcia parkującego przed kamienicą samochodu z obcą rejestracją i pięciu dobrze zbudowanych mężczyzn, którzy z niego wysiedli, po czym skierowali się do budynku. Pożar był jedynie ostatnim aktem dramatu: na schodach budynku porzucano odchody, odcięto wodę, jeden z ostatnich lokatorów nosił ją w wiadrach z sąsiedniego podwórka. Drugie mieszkanie, które pozostawało zajęte do ostatniego dnia, zamieszkiwała para starszych, schorowanych ludzi. – Pamiętam do dziś, jak stali przed płonącą kamienicą i płakali – mówi posłanka Lewicy.
Rozwiązania lokalne, rozwiązania cząstkowe
Łódź próbuje stawiać tamę nieprawidłowościom poprzez specjalną komórkę w urzędzie miasta, która bada sprawy reprywatyzacyjne, także podważając na drodze sądowej zwroty już przeprowadzone. Powstał zespół prawników pod kierunkiem młodego, progresywnie myślącego Marcina Górskiego, który w swoich wnioskach sięgał, gdy było to potrzebne, nawet po Kodeks Napoleona (z powodzeniem!). To jednak wyjątek. – Nie słyszałam o podobnych rozwiązaniach gdzie indziej w Polsce – przyznaje Gill-Piątek. Ilu lokatorów z całej Polski nie miało tej odrobiny szczęścia w nieszczęściu, co łodzianie? Znowu – tak jak w przypadku budynków, nikt tego nie policzył.
Dopóki nie ma ustawy, i polityka miast, i decyzje sądów pozostają w sferze uznaniowości. Nowelizacja ustawy o gospodarce nieruchomościami, którą proponuje – i zapewne przegłosuje – PiS, nawet nie aspiruje do całościowego rozwiązania problemu. Jej celem jest zagwarantowanie lokatorom z warszawskich kamienic, których sprawy przeprowadziła do końca komisja reprywatyzacyjna, wypłaty przyznanych odszkodowań. Miasto stołeczne Warszawa tego nie zrobiło, odwołało się od decyzji komisji do sądu. Tylko ta grupa lokatorów na mocy nowelizacji otrzyma w krótkim czasie zasądzone odszkodowania. Co z mieszkańcami budynków, co do których sprawy są dalekie od finału? Co z wiecznie zapominanymi lokatorami spoza Warszawy? Będą czekać dalej.
W 2017 r. Beata Siemieniako przewidywała, że komisja Jakiego zaledwie dotknie tematu reprywatyzacji, nawet jeśli zawęzić sprawę do warszawskiej perspektywy. Z perspektywy trzech lat jest już pewna: niestety, nie myliła się. – Pierwszą kamienicą, którą zajęła się komisja, była Poznańska 14. Było rozstrzygnięcie, szum medialny i… do dzisiaj nie wiadomo, czyj tak naprawdę ten budynek jest. Większość mieszkań stoi pusta, remont kamienicy został przerwany w połowie. Lokatorzy płacą czynsz do gminy, ale boją się, że któregoś dnia upomni się o niego spółka Fenix, dalej wpisana do księgi wieczystej. Jeden wielki znak zapytania, chociaż komisja wydała decyzję. Tak samo bez faktycznego rozwiązania pozostanie wiele innych przypadków: te budynki albo już zostały sprzedane dalej, albo, po prostu, zostały sprywatyzowane zgodnie z prawem. A społeczne koszty takich decyzji przecież z punktu widzenia komisji nie mają znaczenia – podsumowuje Siemieniako. Znowu neoliberalizm i państwo prawa, które służy najsilniejszym…
Kamienice za Mieszkanie+
Hanna Gill-Piątek jest przekonana, że w PiS swojego czasu istniał projekt, jak zakończyć sprawę reprywatyzacji, a przy okazji pozyskać fundusze na flagowy program mieszkalnictwa, który potencjalnie mógł przynieść mocny wzrost poparcia. Posłanka zastrzega: nikt tego planu nigdy od A do Z publicznie nie wyłożył, jednak śledzenie różnych rządowych doniesień pozwala połączyć kropki i uzyskać interesujący obraz. – Całe mienie zagrożone reprywatyzacją – w całej Polsce, nie tylko w Warszawie – miało być zgromadzone w jednej państwowej spółce. Jak wyglądałoby przejęcie go od samorządów – to było niejasne, przecież przy każdej takiej transakcji trzeba byłoby zapłacić VAT itd. Z drugiej strony, PiS miał w ręku całą władzę, a to oznaczało, że mógł uchwalić takie prawo, które stworzyłoby ramy dla całej inicjatywy. Można sobie wyobrazić, jaki majątek zgromadziłaby taka spółka – tłumaczy socjaldemokratka. – Dalszy pomysł był taki: wypłacać odszkodowania w wysokości 20 proc. wartości nieruchomości, a mienie spółki systematycznie prywatyzować. Oznaczałoby to wyprzedaż całych kwartałów zabudowy miejskiej… ale rząd zyskałby w ten sposób pieniądze na sfinansowanie Mieszkania+. Chętnych by nie brakowało – przecież PiS wprowadził również lex developer, zwolnienie z CIT-u dla funduszy inwestycyjnych, które mają zdywersyfikowaną własność i inwestują na lokalnym rynku mieszkaniowym, ustawę o dopłatach do wynajmu.
Dlaczego projekt upadł? Gill-Piątek skłania się ku przekonaniu, że znowu zwyciężyli lobbyści, podmioty, które tylko korzystają na obecnym stanie rzeczy. Również odsunięcie na dalszy plan premier Beaty Szydło i całej ekipy polityków, którzy chcieli rozszerzać transfery i projekty socjalne, w tym budować mieszkania, nie sprzyjało realizacji pomysłu.
Zostały rozwiązania cząstkowe, szczątkowe, za to efektowne i pozwalające zbijać maksimum politycznego kapitału. Nowelizacja Sebastiana Kalety niewątpliwie taka jest: oto lokatorzy, skrzywdzeni przez mafię i liberałów, dostaną wreszcie należną rekompensatę – głoszą bliskie PiS media. Wypada efektownie zwłaszcza na tle poprzedników PiS, których krzywda lokatorów kompletnie nie interesowała. Ale gdy komisja weryfikacyjna patrzy w przeszłość, sądy rozpatrują kolejne sprawy reprywatyzacyjne. Dochodzą kolejne rozstrzygnięcia: może niektóre z nich też kiedyś zostaną zakwalifikowane do weryfikacji? – Komisja mieli swoim młynem, reprywatyzacja swoim, władza na to pozwala. Błędne koło za przyzwoleniem władz – podsumowuje Beata Siemieniako.
Owszem, Lewicy udało się nieco poprawić ustawę Kalety, ale z wielkim trudem i też nie w takim zakresie, jak socjaldemokraci by sobie życzyli. PiS zgodził się na to, by lokatorzy mogli być stroną w postępowaniach przed komisją weryfikacyjną, przystał na zapis zakazujący reprywatyzacji nieruchomości, w której nadal zamieszkują ludzie; ochrona komunalnego zasobu mieszkaniowego przed prywatyzacją kończy się jednak w momencie, gdy ostatni lokator nieruchomość opuści. No i nie miała szans poprawka, w myśl której mieszkalnictwo publiczne jest celem publicznym. Gdyby przeszła, samorząd mógłby odrzucić roszczenia reprywatyzacyjne, wskazując, że w danym budynku realizuje cel publiczny, jakim jest zapewnianie prawa do mieszkania. Obecnie nowelizacja firmowana przez Kaletę czeka na swoje III czytanie.
Co z ustawą Lewicy? Parlamentarzyści są realistami. Wiedzą, że w obecnym Sejmie nie będzie zgody na 10-procentowe odszkodowania i zamknięcie sprawy roszczeń. Na dzień dzisiejszy maksymalnym sukcesem lewicy byłoby wrzucenie do debaty publicznej kilku niewygodnych pytań. – Dlaczego po ponad 30 latach od upadku PRL ciągle mówi się o odszkodowaniach za znacjonalizowane nieruchomości? – pyta Beata Siemieniako. – Już prawo rzymskie znało instytucję zasiedzenia w złej wierze: w wielu porządkach prawnych właśnie po 30 latach nieruchomość przechodzi w ręce tego, kto faktycznie nią włada, niezależnie od tego, kto był dawnym właścicielem. Dlaczego choćby w oparciu o tę zasadę nie postawić tamy roszczeniom, skoro minęło już tyle czasu? Dlaczego nie bierze się pod uwagę zadłużenia, które przed wojną ciążyło na wielu z nieruchomości, po które zgłaszali się spadkobiercy? Przecież to wojna uchroniła wiele z tych obiektów przed zlicytowaniem. Nie ma żadnej sprawiedliwości w tym, by dziś spadkobiercy otrzymywali je bez tych wierzytelności, a do tego odremontowane za publiczne pieniądze.
