Jak to się stało, że lewica w Polsce niemalże nie istnieje? Zdaniem publicysty ekonomicznego Rafała Wosia odpowiedzialny jest za to jej alians z liberałami, sekciarski charakter i koncentrowanie się głównie na problemach światopoglądowych zamiast na ekonomicznych.
Jeden z najbardziej znanych polskich publicystów sytuujących się na lewicy stawia prostą diagnozę. Jego środowisko polityczne stało się małą, niewiele znaczącą przybudówką obozu liberalnego. „Przez lata lewica mogła realizować swoją polityczną podmiotowość wyłącznie w sferze światopoglądowo-kulturowej. Mogła „wyżywać się”, zajmując się polityką historyczną, problemem relacji z Kościołem albo prawami reprodukcyjnymi, ale nie kwestiami fundamentalnymi dotyczącymi struktury dystrybucji władzy ekonomicznej w społeczeństwie, modelu gospodarczego, podatków, relacji pracy. To były tematy, o których decydowali poważni liberałowie” – pisze Woś.
W tym toksycznym, nierównoprawnym związku lewica świeciła oczami za przewiny liberałów. Jakie one są wszyscy wiemy – destrukcja rynku pracy, prywatyzacja państwa dobrobytu, podkopywanie pozycji związków zawodowych. W razie czego szantażowana była istnieniem „polskich demonów”, których uosobieniem byli Giertych, Wałęsa, Niesiołowski, Kaczyński czy Morawiecki. Z każdą z tych osób liberałowie byli w stanie się jednak dogadać w odpowiednim czasie.
Wedle Wosia, lewica powinna podjąć się zadania „udomowienia”, ucywilizowania prawicy. PiS, lub jego następca, będzie bowiem prawdopodobnie trwale obecny na polskiej scenie politycznej. Taką udaną próbą cywilizowania prawicy były zdaniem R. Wosia „czarne protesty” przeciwko zaostrzeniu ustawy antyaborcyjnej.
Jak słusznie zauważa Woś, SLD-owska lewica po 1989 r. zaczęła mówić neoliberalną prozą, stanęła po stronie zwycięzców transformacji. Nie można neoliberalizmu łączyć jedynie z nazwiskiem Balcerowicza, Unią Wolności, czy środowiskiem Gazety Wyborczej. To za rządów Leszka Millera otwarto drogę do uśmieciowienia polskiego rynku pracy. To socjaldemokracie Grzegorzowi Kołodce zawdzięczany „liniowy i maksymalnie regresywny podatek, otwierający na dodatek drogę do plagi sztucznego samozatrudnienia” – celnie zauważa autor. Ale to pod adresem środowiska Gazety Wyborczej i otoczenia Adama Michnika formułuje zarzuty najcięższe. Pisze: „Otoczenie Michnika stało się akuszerem, a potem najgorliwszym obrońcą liberalnej transformacji, na każdym kroku szermującym argumentem braku alternatywy”.
Źródeł neoliberalizmu środowiska Michnika i Kuronia upatruje autor w traumie 1968 roku i związanymi z tymi lękami przed szowinistami i radykałami, czy też ogólniej przed „masami”: „W tym sensie rok 1968 był tym samym, czym dla endecji rewolucja 1905.I jedni i drudzy znielubili wówczas „masy” i stracili chęć, by uwzględnić je w szerszym politycznym planie, co deformowało oczywiście ich rozumienie demokracji. W pismach Kuronia widać strach, że gierkowska oferta „maluch, wczasy i własne M” ostatecznie uspokoi szerokie masy. „Komandosi” bali się, że komuniści kupią sobie przychylność ludu (skojarzeń z dzisiejszymi obawami o „narkotyk 500 plus” korygować nie zamierzam), a im zostanie tylko śmieszność nikomu niepotrzebnych buntowników” – dowodzi Woś. Masy były dla środowiska polskich liberałów zawsze ciemnogrodem – konstatuje publicysta i przechodzi gładko do refleksji nad wyborami z 1990 roku, kiedy to liberalna opinia publiczna wyśmiała hasło Wałęsy „100 milionów dla każdego”.
Woś jej wyśmiewać nie zamierza. Autor „Lewicę racz nam zwrócić, Panie!” pisze, że propozycja prezydenta-elektryka mogła być początkiem dyskusji bardziej sprawiedliwej i egalitarnej wizji transformacji. „Może nie sto milionów, nie jednorazowo, lecz w formie stałych comiesięcznych wypłat” – zastanawia się. Taka dotacja, finansowana z dochodów z prywatyzacji byłaby odszkodowaniem dla Polek i Polaków za eksperyment terapii szokowej i utratę bezpieczeństwa ekonomicznego.
Woś pragnie lewicy, której nieobce byłoby myślenie w kategoriach klasowych. Pisze wprost, że akcentowanie znaczenia równości i klasowość to absolutny kanon myślenia lewicowego. Jego zdaniem lewica utraciła i wolność, i równość, i braterstwo.
Wolność dla mas oznaczała, co najmniej od czasów Rewolucji Francuskiej, możliwość wyzwolenia się spod wyzysku i przemocy ekonomicznej, co miało być dopiero warunkiem dalszej emancypacji. To postępowe myślenie o równości zastąpiono myśleniem o równości w kategoriach liberalnych jako o maksymalizacji indywidualnych korzyści. Jak zauważa Woś „Świat zmienił się w dziwaczny wyścig, w którym na linii startu stają zawodowcy, dzieci i niepełnosprawni (…).”
Także postulatowi równości udziela dziś wielu ludzi o lewicowych przekonaniach jedynie warunkowego poparcia. Lewica odzwyczaiła się bowiem od pojęcia klasy społecznej, a to właśnie przynależność klasowa warunkuje w znacznym stopniu nasze szanse życiowe: „Polska lewica mocno odwykła od pojęcia klasy. Jednym kategoria śmierdzi PRL-owską oficjałką. Inni żyją w przekonaniu, że społeczeństwo jest bezklasowe. Jeszcze innych ta perspektywa nie interesuje zupełnie. Wolą mówić o problemach abstrakcyjnego „konsumenta”, statystycznego „gospodarstwa domowego” lub publicystycznego fantazmatu „my, Polacy”.
Jeszcze inny problem mamy z braterstwem. W stosunku do ludu polska lewica zbyt często używa etykietki-maczugi „rasista i ksenofob”. Tymczasem sama jest klasistowska. W tym miejscu warto zacytować przytoczone przez Wosia słowa prof. Wojciecha Sadurskiego, który mówił niedawno „Mam pretensje do Kaczyńskiego, że z cynicznych powodów dał nieoświeconemu plebsowi poczucie dostępu do władzy”. Innym przykładem klasizmu są słowa Jana Hartmana, który apelował o prawo do „nazywania chama, chamem”.
Autor przywołuje przykład z pracy Noama Gidrona, politologa z Uniwersytetu Harvarda. Wyobraźmy sobie trzy osoby, trójkę wyborców. Numer jeden to zamożny wielkomiejski prawnik uważający, że w życiu nie ma darmowych obiadów, ale jednocześnie popierający postulat małżeństw osób tej samej płci. Dwójka to kasjerka, dla której każdy program socjalny to realna pomoc. Jednocześnie jednak obawia się, że o pracę musi konkurować z tańszymi imigrantami. „Wyciąga więc logiczny wniosek, że imigrację należy uregulować i bardzo ją denerwuje, że w mediach nazywają ją z tego powodu ksenofobką”. I wreszcie – osoba numer trzy – drobny przedsiębiorca z prowincji, przeciwnik aborcji, który inspirowany religijnie mocno zaangażował się w pomoc imigrantom w czasie kryzysu uchodźczego. Osoby te mają więc eklektyczne, niemieszczące się w ścisłym pojmowaniu lewicy i prawicy poglądy. Jednocześnie zdaniem Gidrona i Wosia jedynym głosem, jaki współczesna dogmatyczna lewica jest w stanie zdobyć, jest co najwyżej głos prawnika.
Tymczasem na prawicy współistnieją ze sobą różne poglądy – inspirowane religijnie i laickie, etatystyczne i wolnorynkowe. I jakoś ta prawica się ze sobą dogaduje i wygrywa wybory. Co proponuje Woś? Podejść do poglądów innych osób bez uprzedzeń i bez nazywania ich z góry ksenofobami, mizoginami czy homofobami. Przypomina: na lewicy trwa wieczne szukanie odszczepieńców i dominuje dyskurs ekskluzywny, podczas gdy na prawicy znaleźli swoje miejsce na przykład związkowcy, zwolennicy głębokiej redystrybucji dochodu narodowego.
Autor „Lewicę racz nam zwrócić, Panie!” apeluje też byśmy słuchali rapu, który często pełen jest treści z punktu widzenia lewicy nieprawomyślnych, ale daje się z niego wyczytać kawał historii polskiej transformacji i polskiego kapitalizmu. Marzy, by lewicowcy odzyskali kwestie sportu i stadiony. Aby jednak tego dokonać, lewica musi być przestać utożsamiana z wyższą klasą średnią i zwycięzcami transformacji.
Ciekawie jest, gdy Woś zastanawia się nad korzeniami polskiej lewicy i wskazuje, że można do niej zaliczyć tak różnych ludzi jak Kościuszko, Mickiewicz, czy Stefan Grot-Rowecki, co jest dzisiaj zupełnie zapomniane. Przywódca insurekcji 1794 r. w 1817 roku testamentem zniósł poddaństwo w swoim majątku Siechnowicze, a 20 lat wcześniej prosił w liście Thomasa Jeffersona, by ten przeznaczył jego pieniądze zarobione w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych na „uwolnienie tylu czarnych osób, ilu mogłoby mieć zapewnioną edukację oraz godne życie”. Socjalistą był Adam Mickiewicz, który pisał tak „Socjalizm jest wyrazem uczucia tak starego jak poczucie życia. Odczucia tego, co w naszym życiu jest niepełne, okaleczone, nienormalne. Uczucie socjalne jest porywem ducha ku lepszemu bytowi. Nie indywidualnemu, lecz wspólnemu i solidarnemu”. Czy ktoś o tym słyszał w szkole? Lewicowcem był też dowódca ZWZ-AK, Stefan Grot Rowecki, który w czasie wojny mówił: „Przyszła Polska musi być czerwona, chłopsko-robotnicza. Jeśli tak miałoby być, jak było, to niech to szlag trafi”.
Ciekawe są dane, jakie Woś podaje o II Rzeczpospolitej, Polsce Ludowej i III RP. Polska międzywojenna była w jego ocenie mało innowacyjna gospodarczo i panowały w niej elity arystokratyczne. Jak podaje w latach 30. w gronie dziewięciuset najbogatszych Polaków aż siedmiuset stanowili wielcy właściciele ziemscy. Przedsiębiorczość zaś uchodziła za zajęcie niegodne Polaka i „została w pewnym sensie outsourcowana za granicę”. W 1935 r. 209 z 244 dużych (czyli zatrudniających ponad 500 osób) zakładów przemysłowych podlegało zagranicznym centralom. Jak zauważa Woś, „Klasy dominujące nie widziały zaś większych zachęt do tego, by dążyć do zmiany istniejącego stanu rzeczy”. Nierówności spłaszczyła wojna. I tu znowu element kompletnie nieobecny w oficjalnej, szeroko upowszechnianej wersji polskiej przeszłości: zmiany struktury własności i reformy rolnej chcieli nie tylko komuniści, ale też Rada Jedności Narodowej, polityczna reprezentacja Państwa Podziemnego.
W roku 1945 1 proc. najbogatszych obywateli miał dochody na poziomie 9 proc. PKB (przed wojną prawie dwa razy tyle), w roku 1956 kontrolował już jednak zaledwie 5 proc. PKB i wartość ta utrzymała się na podobnym poziomie przez cały okres Polski Ludowej. Woś dosyć przychylnie odnosi się do polityki Polski Ludowej, przypomina jednak, że w latach 70. i 80. tempo rozwoju wielu instytucji, między innymi służby zdrowia i mieszkalnictwa zaczęło spadać. Jak zauważa: „Było to szczególnie dotkliwe w warunkach powojennego wyżu demograficznego”.
Dzięki przywołaniu książki Waltera Scheidela „The Great Leveller” („Wielki Zrównywacz”) czytelnik Wosia ma szansę wpisać tę polską historię w szerszy kontekst. Scheidel, historyk gospodarki, wyróżnił cztery zjawiska, jak to nazywa Woś czterech jeźdźców Apokalipsy, którzy prowadzą do spadania poziomu nierówności społecznej. Są to odpowiednio – wojna, rewolucja, zaraza i upadek państw. I tak na przykład w Stanach Zjednoczonych udział dochodów jednego procenta najbogatszych w dochodach zmalał między rokiem 1937 a 1945 z 18 do 11 proc. PKB. Podobne tendencje widać było w Wielkiej Brytanii i Francji. Klasy posiadające zgodziły się tam, na coś, o czym wcześniej nie chciały słyszeć – na wysokie podatki od dochodów, kapitału i spadków. „Układ był jasny – ubodzy przelewają na froncie swoją krew, a bogaci sięgają głęboko do sakiewki”- podsumowuje Woś.
To, że rewolucja zmniejsza na ogół nierówności, nie jest niczym zaskakującym. Zaskakuje jednak, że Wielkim Zrównywaczem była też szalejąca w XIV wieku dżuma. Liczba ludności Europy między 1300 a 1400 rokiem spadła z 94 do 68 milionów. Zwiększyło się więc relatywnie zapotrzebowanie na siłę roboczą, wzrosła pozycja robotników dniówkowych. Spadł więc współczynnik Giniego mierzący nierówności dochodowe. Najbardziej kontrintuicyjne jest jednak zmniejszanie się współczynnika nierówności w następstwie upadku państw. I tak kiedy Rzymianie panowali nad Brytanią w latach 43 do 416 n.e. współczynnik Giniego wynosił 0,6, by po upadku imperium obniżyć się do 0,4. Podobnie upadłe państwo Somalia było w 2007 roku krajem o najniższym poziomie nierówności na tle państw regionu.
Woś przypomina nam, że ze sławnej książki Pikkety’ego „Kapitał w XXI wieku” warto przyswoić sobie jedno równanie. Brzmi ono ” r> g” i mówi o tym, że zwrot kapitału jest w długim okresie większy niż wzrost gospodarczy. Tak więc przepaść między pracą a kapitałem cały czas się pogłębia. Niedawno jeszcze grupa miliarderów kontrolująca majątek równy majątkowi połowy ludzkości mogła się zmieścić do Boeinga 777, dziś do przewiezienia wszystkich wystarczyłby autobus.
Jakie rady dla lewicy ma Woś? Przede wszystkim, jego zdaniem, wyróżnikiem lewicowości jest stosunek do kwestii ekonomicznych nierówności, a co za tym idzie nierówności w dostępie do władzy i szans życiowych. „Pola, pomysły i inicjatywy, w których lewica przyszłości będzie mogła się wykazać, mogę wymieniać w nieskończoność” – pisze autor z optymizmem. Nie ma jednak wątpliwości, który obszar jest kluczowy. Najważniejszym językiem dla Wosia jest język walki klas definiowanych jako kategorie polityczno-ekonomiczne. Czytamy: „Pozwólcie, aby ci, którzy mają inną wrażliwość i nie zawsze potrafią równie szybko odciąć się od wszystkich -izmów (od seksizmu po antyislamizm) też mieli szansę zmieszczenia się w lewicowym namiocie. Innymi słowy, Woś prosi, byśmy mieli odwagę i cierpliwość rozmawiać z rzekomym „ciemnym ludem”, który twierdzi, że najpierw żarcie, a później moralność. By nie pochylać się paternalistycznie nad ludźmi, dla których kwestie istnienia czy nieistnienia Boga lub kwestie seksualne są kwestiami drugorzędnymi.
Książkę Rafała Wosia nie należy oczywiście traktować jako nowego Manifestu Komunistycznego. Nie pisanie manifestów było jego celem. Przytaczane przez niego dane są często wyrywkowe, a argumenty nierzadko słabo rozbudowane. Warto jednak się z nią zapoznać, choćby dlatego, że jest to jedyny polski znany publicysta ekonomiczny, który przyznaje się do lewicowego, klasowego światopoglądu.
Rafał Woś, „Lewicę racz nam zwrócić, Panie!”, Katowice, Sonia Draga, 2019.