Z deszczu pod rynnę, czyli o nowej ustawie o handlu w niedzielę

Sklep sieci Lewiatan w Białymstoku / wikimedia commons

Partia rządząca rozważa kolejne zmiany odnośnie handlu w niedzielę. Niestety nie będzie to dobra zmiana. Prawdopodobnie pojawią się kolejne arbitralne wyjątki, które nie wpłyną pozytywnie ani na sytuację pracowników, ani konsumentów.

Od początku przyszłego roku super i hipermarkety będą zamknięte w prawie wszystkie niedziele. Jednocześnie pozostaną otwarte małe sklepy, w których prawa pracownicze są najczęściej łamane, a płace najniższe. Na dodatek rząd utrzyma większość dość arbitralnie określonych wyjątków.

Wolne od zakazu pozostaną między innymi sklepy na stacjach paliw płynnych, których przeważająca działalność polega na sprzedaży paliw, placówki handlowe, sprzedające pamiątki i dewocjonalia, placówki handlujace prasą, biletami, papierosami, kuponami gier losowych,miejsca w zakładach zajmujących się kulturą, sportem, oświatą, placówki na dworcach sklepy internetowe oraz te, które są prowadzone przez przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną, wyłącznie osobiście i we własnym imieniu: piekarnie, cukiernie, lodziarnie.

Ustawodawca nie przedstawił argumentów, dlaczego w niedzielę można do woli handlować dewocjonaliami, prasą i ciastkami, a nie można serem, kiełbasą i pietruszką.

Nie wiemy też, jakie towary podlegają pod „zakres związany z obsługą podróżnych” i czy np. w lecie na dworcu będzie można kupić okulary przeciwsłoneczne, a w zimie już nie. Brak precyzji rodzi oczywiście samowolę interpretacyjną. Podstawowe pytanie brzmi wreszcie: dlaczego pracownik hipermarketu bardziej potrzebuje wolnej niedzieli niż pracownik sklepu z dewocjonaliami albo lodziarni?

Najważniejsze wyłączenie, obejmujące najwięcej podmiotów, od początku dotyczyło sklepów prowadzonych przez przedsiębiorcę, który działa osobiście i we własnym imieniu. Jednym z celów ustawy było przeniesienie siły roboczej z hipermarketów i galerii handlowych do małych sklepów, w których ekspedientki są zarazem właścicielkami placówek. Trudno pojąć, jak coś takiego mógł poprzeć związek zawodowy Solidarność, skoro w mikroprzedsiębiorstwach płace są najniższe, a prawo pracy jest najczęściej łamane. Również dla klientów zakupy w małych sklepach są mało korzystne, ponieważ są w nich najwyższe ceny, a jakość towarów pozostawia często sporo do życzenia.

Po półtora roku obowiązywania ustawy okazało się, że jej skutki  są inne od tych, które planował ustawodawca. Od czasu wdrożenia nowych rozwiązań najmniejsze sklepy wcale nie zwiększyły sprzedaży, a wręcz spadły im obroty, zaś wiele z nich znikło z rynku. Zyskały średnie sklepy, dyskonty, a przede wszystkim stacje benzynowe, których obroty wzrosły wręcz skokowo. Zgodnie z intencją ustawodawcy straciły jedynie hipermarkety i galerie handlowe. Dane Głównego Urzędu Statystycznego i Państwowej Inspekcji Pracy pokazują, że w branży handel najwyższe płace i najlepsze warunki pracy są w dużych sklepach – ustawa uderzyła więc w ten segment rynku, w którym w ostatnich latach sytuacja jest najlepsza, w tym pojawiły się związki zawodowe.

Rozwiązania rządu póki co umocniły dyskonty i stacje benzynowe, gdzie organizacji związkowych nie ma, a płace są niskie.

Jakie lekcje z dotychczasowych doświadczeń wyprowadza rząd?

Po pierwsze, kontynuuje reformy, czyli zaostrza zakaz handlu w niedziele dla super- i hipermarketów, a przy okazji chce obciążyć największe sklepy dodatkowymi podatkami. Innymi słowy dąży do dalszego osłabiania pozycji na rynku tych placówek, w których prawo pracy łamane jest radykalnie rzadziej niż w małych sklepach.

Po drugie, rząd wraz z Solidarnością rozważa dookreślenie przepisów dotyczących placówek pocztowych, aby w niedziele zamknięte były sklepy Żabki. Innymi słowy, prawo ma być zmienione, aby ograniczyć działalność dokładnie z sieci sklepów. Trudno jednoznacznie ocenić ten pomysł, ale zmienianie prawa ze względu na jeden przypadek nie jest dobrą praktyką. Dlaczego ograniczać możliwość prowadzenia placówek, które prowadzą działalność pocztową, a pozostawiać w pełni swobodny obrót dewocjonaliami?

Po trzecie, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej rozważa liberalizację przepisów, ale tylko odnośnie miejscowości turystycznych. Część sklepów w kurortach wakacyjnych miałaby być otwarta w niedziele ze względu na dobro turystów. Innymi słowy mielibyśmy kolejną lukę w przepisach, która różnicowałaby warunki pracy w zależności od miejsca zamieszkania. Urzędnicy ministerialni dekretowaliby, która miejscowość jest turystyczna i gdzie sklepy miałyby być otwarte w niedziele. Takie rozwiązanie daje pole do nadużyć, a ponadto trudno zrozumieć, dlaczego dla ludzi w miejscowościach turystycznych niedziela ma być przeznaczana na pracę i zakupy, a w pozostałych dla Boga i rodziny.

Wreszcie po czwarte, rząd rozważa pomysł, aby w niedziele za ladą mógł stać nie tylko właściciel, ale także jego rodzina: małżonek, dzieci i rodzice. Pojawiła się też idea, aby do tej listy dołączyć pracujących dorywczo emerytów oraz studentów. To najdziwniejszy pomysł władzy. W ustawie czytamy, że niedziela powinna służyć nie pracy, tylko rodzinie, ale ma to dotyczyć wszystkich pracowników poza… członkami rodziny.

Rząd argumentuje, że praca w niedzielę jest szkodliwa, ale nie widzi nic złego w eksploatowaniu najbliższych przez właściciela sklepu.

Dziwny jest też pomysł, aby w niedziele mogli pracować emeryci. Rząd obniżył wiek emerytalny, oskarżając poprzednią ekipę o to, że zmuszała ludzi, by pracowali do śmierci, po czym proponuje seniorom… pracę na emeryturze i to w niedziele, która dla reszty pracowników ma być dniem odpoczynku. Trudno dostrzec w tym pomyśle jakąkolwiek logikę.

Zamiast wprowadzać kolejne nowelizacje złej ustawy, lepiej byłoby przyjąć zupełnie inne rozwiązania. Kluczowymi problemami polskiego rynku pracy są niskie płace, długi czas pracy i brak stabilności zatrudnienia. Na wszystkich tych trzech obszarach najgorzej wygląda sytuacja w małych sklepach, które rząd uparcie wspiera. W mikroprzedsiębiorstwach rządzi samozatrudnienie, brak limitów czasu pracy i wynagrodzenia oscylujące wokół płacy minimalnej. W dużych sklepach i galeriach handlowych warunki pracy są bardzo ciężkie, ale pod każdym względem lepsze niż w mikroprzedsiębiorstwach. Niezależnie jednak od wielkości sklepu, dla pracowników i konsumentów lepszym rozwiązaniem od selektywnego zakazu handlu w niedzielę byłoby przyjęcie zasady, zgodnie z którą za pracę w niedziele obowiązywałyby 2,5 razy wyższe płace niż za pracę w dni powszednie. W ten sposób w niedziele byłyby otwarte tylko te sklepy, które godnie płaciliby załogom. Prawdopodobnie byłyby to głównie duże placówki, w których też w znacznie większym stopniu niż w tych małych przestrzegane są limity czasu pracy, a dominującą formą zatrudnienia jest umowa o pracę, a nie, często wymuszone, samozatrudnienie.

Jednocześnie warto pamiętać, że w niedziele pracują pracownicy wielu branż, zazwyczaj nie otrzymując dodatkowych wynagrodzeń. Wyższe wynagrodzenie za pracę w niedziele byłoby rekompensatą za utratę dnia wolnego, a zarazem bodźcem na rzecz podniesienia płac w całej gospodarce. Zamiast wprowadzać kolejne nowelizacje złej ustawy dotyczącej tylko jednej branży, lepiej przyjąć dobre rozwiązanie dla całej gospodarki.