Rok 1846: Jakub Szela, chłopska reakcja i kret rewolucji

Osławiona "Rzeź galicyjska" Jana Lewickiego, źródło: wikimedia commons

Co można powiedzieć na temat rzezi galicyjskiej po 170 latach, które bynajmniej nie upłynęły w spokoju?

Baron Franz Krieg, w owym czasie jeden z najbardziej wpływowych ludzi w Galicji, napisał o rabacji: „Będziemy mieli trzy dni zaburzeń, a potem sto lat spokoju”. Chłopskie wystąpienia z lutego i marca 1846 r. są poddawane najczarniejszej demonizacji i do dziś budzą emocje w debacie publicznej. W marcu 2014 r. wrocławscy radni usunęli imię Jakuba Szeli jako patrona jednego z placów, do czego przyczynił się artykuł, zamieszczony w krakowskim „Dzienniku Polskim”. Portal onet.pl w pochwalnym tonie donosił wówczas o „uwolnieniu Wrocławia od mordercy”. Tę czarną legendę umacnia każdy szkolny podręcznik, ilustrując stosowny temat reprodukcją obrazu „Rzeź galicyjska” Jana Nepomucena Lewickiego, ukazującego bestialski akt sprzedaży głów pomordowanej szlachty. Dociekliwi historycy, którzy jednak nie mają szczęścia być autorami podręczników szkolnych ustalili, że tego rodzaju praktyka prawdopodobnie w ogóle nie miała miejsca. Mit żyje jednak własnym życiem, a słowo „rabacja”, oznaczające niegdyś po prostu „zbrojny napad”, uległo wtórnemu ujednoznacznieniu, stając się złowrogim synonimem krwawej plamy na mapie polskich dziejów. Dla materialistycznego historyka splamiona mapa to pokusa przeczytania historii pod włos.

Eric Hobsbawm, wybitny historyk marksistowski, w jednej ze swych książek napisał, że rabacja była największym w Europie powstaniem chłopskim od czasu rewolucji francuskiej. Jak przystało na wyrafinowanego intelektualnie badacza, dostrzegł on jednocześnie, że pierwszą połowę XIX w., może poza kontekstem brytyjskim, cechował sojusz tronu, ołtarza i wsi. Innymi słowy, chłopskie wystąpienia z tego okresu, np. powstanie w Wandei czy seria antynapoleońskich powstań w Hiszpanii, miały zazwyczaj charakter zmagań z nadchodzącą nieuchronnie nowoczesnością. Stąd, w kontrze do dominujących, patriotycznych narracji, wnioskuję iż rzeź galicyjska, interpretowana przez proste odwracanie dominującego obrazu, służyć może co najwyżej jako spoiwo dla ckliwej opowieści o nieuchronnym nadejściu ludowego mściciela i dziejowej sprawiedliwości. Współcześnie tego typu odczytania to oczywiście kompletna nisza. Materialistyczna lektura rabacji, jak sądzę, wymaga przede wszystkim kontekstualizacji dramatu z roku 1846.

Wieś polska przez wieki nie była wcale spokojna i wesoła, a władzy szlachty nie przyjmowano biernie. Wiele chłopskich praktyk oporu miało często charakter spontaniczny i lokalny. Pobicia dworskich urzędników, morderstwa, ucieczki, podpalenia i wycinki należących do szlachty lasów, akcje podcinania i niszczenia płotów, wypuszczanie dworskich zwierząt, odmowy pracy, powolne i niestaranne jej wykonywanie – to tylko kilka przykładów z serii aktów oporu, które jednak pozostawały (i w zasadzie wciąż pozostają) niewidoczne, a przez to pozbawione ich ściśle klasowego wymiaru.

W ramach dominującego, kamerdynerskiego sposobu czytania historii, historia elit to historia „powszechna”, a zatem obiektywna i zalegalizowana jako obowiązująca na poziomie społecznym. Historia chłopów zaś to w zasadzie jedyna historia powszechna, jaką można pomyśleć dla dziejów Polski.

W tym sensie rabacja okazuje się widzialna, możliwa do ulokowania czasowo i przestrzennie, a także dająca się opisać jako tendencja, przeciwna polskim dążeniom niepodległościowym. Można także, co chętnie czynili autorzy stalinowskich bryków, zlokalizować osobę, którą łatwo z rabacją skojarzyć – to oczywiście Jakub Szela. Jego usposobienie jako człowieka nie odbiegało szczególnie od modelowego reprezentanta galicyjskiej wsi tamtych czasów – katował swoje żony i romansował bez ich wiedzy i zgody, a w złości potrafił odrąbać nogę wołu. Tym, co go odróżniało, był fakt, że reprezentował wieś w sporach z dworem, a także, że był albo abstynentem, albo członkiem jednego z galicyjskich bractw trzeźwości. Wskazuje na to fakt, że podczas wystąpień pozwalał chłopom pić jedynie piwo i moszcz. Horyzont Szeli nie wykraczał poza świat, którzy mógł obserwować w Smarzowej – wsi, w której mieszkał. Wielką naiwnością byłoby doszukiwanie się w jego działaniach dalekosiężnych wizji czy quasi-komunistycznych intencji. Dążył on raczej do poprawy sytuacji swojej i swojej rodziny – chciał co najmniej znacznego zmniejszenia ciężarów pańszczyźnianych, docelowo zaś widział siebie jako dziedzica. Powiedział o tym wprost proboszczowi siedliskiemu, X. Jurczakowi, nakazując mu posłuszeństwo. Syna zaś chętnie ożeniłby ze szlachcianką, a zagarnięte pola podzielił między krewnych. W czasie rabacji, jak wspominał jeden z jej uczestników, w swojej chacie zgromadził bajeczne skarby. Jego okrzykiem bojowym było „Bóg i cesarz”. Na dźwięk imienia tego drugiego pokornie skłaniał głowę.

Bez wątpienia lata 40. XIX w. były czasem, w którym młody jeszcze „kret rewolucji” zaczynał ryć ze wzmożoną intensywnością. Rządy zaborcze zdawały sobie jednak sprawę z intensywności ruchu spiskowego w tym okresie. Przedstawiciele władzy byli także w pełni świadomi istnienia głębokiego rowu, dzielącego polskie społeczeństwo od kilku wieków i postanowili ów antagonizm wykorzystać. Innymi słowy, rzeź szlachty w takich okolicznościach była dogodną możliwością postawienia tamy. Zasadniczym problemem było jednak pytanie, w którym z zaborów można umożliwić rozpętanie jatki. Wielkopolska, z uwagi na pewne poluzowanie kagańca cenzury w latach 40., stała się gniazdem spisków i rojowiskiem romantycznych chłopomanów. Jednak struktura wielkopolskiej wsi i sytuacja wielkopolskiego chłopa, z uwagi na dokonane już uwłaszczenie, nie wydawała się tworzyć dogodnej przestrzeni dla takiego przedsięwzięcia. Dużo większe nadzieje wiązać można było z zacofaniem i biedą wsi z terenów zaboru rosyjskiego. Car Mikołaj I miał jednak jednoznaczną opinię na temat tego, kto powinien pociagac za sznurki – był samowładcą w starym stylu. Gdy jego oddany namiestnik, książę Iwan Paskiewicz, już po wygaśnięciu rabacji w Galicji sugerował, że echa wydarzeń z południa docierają na wieś, i że być może radykalizujące się nastroje chłopstwa da się wykorzystać w celu umocnienia reakcji, jego mocodawca przeciął te spekulacje jednoznacznie, stwierdzając, że „czerń powinna słuchać się, a sama nie działać”. Z tych względów najbardziej oczywistym obszarem, na którym rękoma chłopów można było spłoszyć kreta rewolucji, była Galicja.

W zaborze austriackim, podobnie jak w rosyjskim, wdrożony przez zaborcę system legislacyjny w zasadzie nie naruszał dawnej zależności chłopa od dworu. Kilku drobnych ustępstw na rzecz poddanych dokonano u schyłku XVIII w. Wówczas ograniczono szlachcie możliwość stosowania kar cielesnych, dworom zakazano nakładania grzywn pieniężnych na chłopów, limitem objęto również narzucanie odrabiania pańszczyzny w niedzielę i święta. Były to jednak drobne korekty, nie naruszające kręgosłupa eksploatatorskiego systemu.

Wiosną 1845 r. w karczmach i na jarmarkach zachodniej Galicji gruchnęła wieść o tym, że szlachta szykuje powstanie, ponieważ cesarz w Wiedniu rzekomo zaplanował zniesienie pańszczyzny. Nie wiadomo, kto tę plotkę rozpuścił, trudno jednak nie dostrzec, że była to próba generalna przed dramatem roku 1846. Wówczas to, w lutym, po raz kolejny wprawiono w ruch pogłoskę o zamiarach cesarza i złej szlachcie. W efekcie, zbierający się w Galicji powstańcy znaleźli się w ogniu krzyżowym. 12 lutego władza aresztowaniami rozbiła spiskowe, nierzadko z ducha demokratyczne, organizacje, działające na terenie Lwowa. Sześć dni później, w nocy z 17 na 18 lutego, ruch powstańczy próbował zrealizować zadanie zajęcia Tarnowa. Część jego uczestników nie dotarła jednak na miejsce z powodu zamieci śnieżnej, resztę natomiast rozbroili chłopi.

Była to przysłowiowa iskra na proch. Począwszy od 19 lutego, w ciągu kilku dni zrewoltowane grupy zniszczyły – według różnych szacunków – od 200 do 500 dworów, mordując ok. 1500 osób. Ich terror nie był jednak całkowicie ślepy, w myśl konserwatywnych teorii mówiących o tym, że w różnych momentach historii masy ogarnia szał niszczenia. Z rzezi cało wyszli napotkani Niemcy, a także Żydzi. Zdaje się to zadawać kłam genetycznemu jakoby antysemityzmowi klas ludowych. Obok szlachty, ofiarami zrewoltowanych chłopów padły także… smarzowskie lasy, a władza Szeli objęła właśnie m.in. kontrole przydziałów drewna.

Klasowy spór o dostęp do lasów przetaczał się wówczas przez wiele państw europejskich. Dość wspomnieć, że jedna z dłuższych analiz młodego Karola Marksa dotyczyła właśnie kradzieży drewna w Nadrenii. Kilka dziesięcioleci później, w 1907 r., przemówienie pierwszego posła socjalistycznego w Sejmie Krajowym Galicji, Andrija Szmigielskiego, dotyczyło kwestii dostępu do drewna opałowego. W 1846 r. lasy wokół Smarzowy zostały wykarczowane do tego stopnia, że w kolejnych latach zupełnie nie nadawały się do eksploatacji.

Chłopi mieli przyzwolenie władz na pacyfikację powstania w jego zalążkowej formie. Z całą pewnością jednak skala wystąpień zaskoczyła koła rządowe. Władza Szeli w szczytowym momencie obejmowała ok. 50 gmin w zachodniej Galicji. Nieprzypadkowo do wystąpień doszło właśnie w tej części zaboru. Kraków, mając status wolnego miasta, znany był z podatności na ruchy spiskowe, władze patrzyły nieufnym okiem również na główne miejsca koncentracji robotników na tym terenie, jakimi były kopalnie w Wieliczce, Jaworznie czy Chrzanowie. Horyzont polityczny chłopskiego wystąpienia – jeśli można w ogóle pokusić się o użycie tej kategorii – nie sięgał zbyt daleko. Po naradzie w chacie Szeli z 21 na 22 marca wystosowano, w imieniu podległych mu gmin, petycję do cesarza, w której proszono o zmniejszenie wymiaru pańszczyzny do jednego dnia w tygodniu. Ostatecznie władze, zaniepokojone żywiołowością wystąpień, wysłały do Galicji regularną armię. Rabację szybko stłumiono przy użyciu 50 tys. żołnierzy – takich sił nie widziano na tych ziemiach od 1772 r.

Władze zresztą zachowywały się dość niejednoznacznie wobec chłopskich poddanych. Do lipca 1847 r. przyznano 48 honorowych medali cywilnych, chłopi w nagrodę otrzymali także, obiecywaną również w manifestach polskich powstańców, sól. Sam Szela po rabacji zamieszkał najpierw w Tarnowie, u miejscowego kaprala policji. Był to zarazem rodzaj internowania, jak i zapewnienie mu bezpieczeństwa – po mieście nie poruszał się inaczej, niż w towarzystwie policjanta. Ostatecznie władze, nagradzając wiernego poddanego albo pozbywając się potencjalnie niebezpiecznego, bo popularnego wśród chłopów człowieka, osiedliły Szelę na Bukowinie (na terenie dzisiejszej Rumunii). Miejscowa władza była do niego nastawiona nieprzychylnie, o czym świadczy wiele skarg, wystosowanych przezeń do cesarza. W 1853 r. w nocy ktoś wyważył drzwi do jego domu i pobił Szelę oraz pozostałych domowników. Motywem wyraźnie była zemsta – z jego domu nic nie zginęło.

Nastroje wsi galicyjskiej w 1846 r. nie powinny być postrzegane jako jednorodne. Gdy trwała rzeź, chłopi ze wsi Chochołów, zorganizowani przez Juliana Goslara, rozpoczęli 21 lutego powstanie antyaustriackie, rozbrajając oddział straży granicznej. To niewielkie wystąpienie jednak szybko upadło z powodu osamotnienia buntowników. Wieści o rabacji rozprzestrzeniały się natomiast coraz dalej. Pod koniec 1846 r. szemrali chłopi czescy i ukraińscy, na terenie zaboru rosyjskiego często dochodziło do bójek z leśniczymi (znów kwestia drewna!). Przezorny Paskiewicz zabronił galicyjskim chłopom przekraczania granicy.

Rabacja wywołała trwogę w środowiskach emigracyjnych, nasilając tendencje solidarystyczne. Zdeklarowani dotąd chłopomani stanęli przed zadaniem redefinicji osi swych przekonań, zaś konserwatyści lubowali się w punktowaniu błędów dotychczasowych zapatrywań swych lewicowych adwersarzy. Szela zaś, choć był raczej produktem, niż świadomym kreatorem, stał się symbolem, obok którego nie można było przejść obojętnie. Przedstawiciele środowisk lewicy w późniejszym okresie rzadko traktowali go jako pozytywny symbol – do wyjątków należą tu jedynie Jakub Bojko, przede wszystkim zaś – Bruno Jasieński.

Rzeczywiście, przewidywania barona Franza Kriega do pewnego stopnia ziściły się. W Galicji już nigdy po 1846 r. nie wybuchło powstanie. Jednak kret rewolucji rył dalej, ale zawsze krok w krok podążała za nim reakcja. Niekiedy siły zachowawcze oferowały klasom ludowym łatwiejsze do zrealizowania recepty chwilowego upodmiotowienia. Świt ludowej reakcji zaś to zmierzch rewolucji. To jest chyba główna nauka, wynikająca z materialistycznej lektury wydarzeń sprzed 170 lat.